AĞA MEZARLIĞI – ESKİ GÖRDES – MANİSA
Eski Gördes, Kepez (Tekke) Dağının doğu yamaçlarında kuzeyden güneye doğru uzanmış konumdadır. Bu gün virane, yer yer arsa, tarla halini almış olan Eski Gördes’in güney ucunda Uzunçam mahallesi vardır. Buranın güney doğusunda – halen de bulunan – Şehitler Mezarlığı (Ağa Mezarlığı) yer alır.
Gördes Ege Bölgesinde Manisa iline bağlı bir ilçedir. Topraklarını doğuda aynı ilin Demirci, güneyde Kula ve Salihli, batıda Akhisar, kuzeyde ise Balıkesir’in Sındırgı ilçeleri çevirir. İlçe, Uşak-Gördes yaylasının batı ucundadır. Batı Anadolu’da Gediz Irmağı’na kavuşan Kum Çayı’nın yukarı kısmında Gördes Deresi ve bu derenin batı kıyısındaki yamaç üzerinde yer alan 450-500 rakımlı bir kasabadır. Bu bölgede geçmişte yer yer toprak kaymaları olduğundan, 1940 yılında kasaba 3 km. ilerideki kayalık bir zemin üzerine yeniden inşa edilmiştir.
Milli kültürümüz bakımından Ege Bölgesine has özellikler taşıyan ancak ülkemizde halıları dışında pek tanınmayan Gördes İlçesi’nin kültürel dokusunda en önemli unsurlardan biri, eski Gördes’te bulunan Ağalar Mezarlığı, Büyük Mezarlık, Garipler Mezarlığı, Hüseyni Baba Mezarlığındaki mezar taşlarıdır. Bu taşlardaki sanatsal zenginlik eski zengin mazisine sessizce şahitlik eder gibidir. Cumhuriyet döneminin Latin alfabeli geleneksel ve Osmanlı dönemine ait mezar taşlarının bulunduğu mezarlıklarda yer alan yeni tarihli şahideler geçmişteki kimi örnekleri hatırlatıyor için önem taşımaktadır. Bu mezar taşları geçmişin taş işçiliğinin estetik beğenisi yanında, Gördes’teki yerleşik hayat ve kültürel doku konusunda da bizleri aydınlatmaktadır. Burada önemli olan husus, bezemeli mezar taşlarında gözlenen; taşın ön veya arka yüzünün bir kısmının, ya da bütün yüzeyinin süslemelerle işlenmiş olmasıdır. Süslemeler genellikle tepeliklerde yoğunlaşmakta ve ayrıca ayak taşlarında da yer almaktadır.
Cumhuriyetin ilanından itibaren Gördes mezarlıklarında, geleneksel Osmanlı üslubunu çağrıştıran 30 kadar yakın tarihli mezar taşı bulunmaktadır. Bu mezar taşlarından 10 tanesi mimari bezeme özelliklidir. Çoğunluğu cami tasvirli olan bu grubu başka bir makalede değerlendirdiğimiz için bu makalemize onu dahil etmedik. Mezarlıklarda Osmanlı dönemini hatırlatan, bitkisel, geometrik ve nesnel bezeme özellikli yirmiye yakın mezar taşı içerisinden daha iyi durumda olan, 14 tanesini çalışma konumuza dahil ettik. Bu çalışmada incelediğimiz mezar taşlarıyla birlikte, Osmanlı mezar taşlarından bazılarının fotoğraflarını da aralarındaki yakın benzerliği, etkileşimi göstermesi açısından yer vermeye çalıştık. Yakın tarihli mezar taşlarıyla, Osmanlı mezar taşları içerisinden süsleme yönünden benzer olanların
bir kısmının da birbirlerine yakın durumda bulundukları gözlenmiştir. Dolayısıyla ele aldığımız mezar taşları, mezar sahiplerinin mezarlık çevresinde gördüğü Osmanlı taşlarından etkilenerek sipariş vermiş ve yaptırmış olabilecekleri yönündedir. Bezemeleri Osmanlı üslubunu andırır şekilde yapılan az sayıdaki Latin alfabeli mezar taşı, geçmişin izlerini aksettirmesi açısından önem kazandığı için bu çalışmada değerlendirilmiştir. Makale konumuz Gördes’teki Osmanlı Dönemi Mezar Taşları olmadığı gibi tezle ilgili
genel kısa özelliklerin, bazı alıntıların dışında tezden bir bölüm değildir.
Gördes’te Ağalar, Büyük, Garipler, Hüseyni Baba Mezarlıklarından üç yüz otuz sekiz mezar taşı, Belediye’ye ait Soğuk Hava Deposu önünde bulunan mezar taşlarından beş mezar taşı incelenerek, ilgili tez çalışmamızda yer almıştır. Mezar taşlarında tarihi bilinen bütün örnekler XVIII. yy. başı ile XX- .yy. ilk çeyreği arasındadır. Üç yüz kırk üç örnekten yetmiş sekiz tanesi XVIII.yy., yüz doksan beş tanesi XIX.yy., otuz iki tanesi XX.yy. ilk çeyreği, kırk tanesinin de tarihi bilinmemekle birlikte benzer malzeme, form ve bezeme özelliklerine göre tarihlendirilip, XVIII-XIX.yy. arasındaki bir zaman diliminde olabileceği düşünülmektedir. Mezar taşlarının yedi tanesi taş, geri kalanı da mermer malzemeden yapılmıştır. Mezar taşlarının büyükten küçüğe doğru yükseklikleri 190 cm. ile 31 cm., genişlikleri 54 cm. ile 15 cm., kalınlıkları ise 38 ile 3 cm. arasında değişmektedir. Gördes’te bulunan Osmanlı dönemi mezar taşları şahideli tiptedir. Örneklerin çoğu dikdörtgen gövdeli, bir kısmı da dikdörtgen prizmal gövdelidir. Elli dört mezar taşında ayak taşı bulunmaktadır. Seksen yedi mezar taşında ikisi kadın başlığı olmak üzere kavuk, sarık, fes, külah türü başlık yer almaktadır. Şahidelerin yapım tekniği olarak oyma ve kazıma karşımıza çıkmaktadır. Süsleme tekniği olarak oyma, kazıma ve boyama tekniği uygulanmıştır. Kazıma tekniği daha çok ayak taşlarında göze çarpmaktadır. Taşın üzerine çizilerek yapılan süsleme oldukça şematik ve yüzeyseldir. Boyama tekniğinde, doğal boyalarla daha çok taşın kitabesi renklendirilmiştir. Az örnekte de tepelikteki süslemenin üzeri boyanmıştır. Kitabelerin ve süslemelerin çoğu kabartma görünümündedir. Süsleme konusu olarak bitkisel, nesneli, geometrik bezeme unsurları ve yazı kullanılmıştır. Bitkisel tasvirlerde en çok akantus, servi, gül, lale, kır çiçekleri, bazen tek, bazen çiçek demetleri şeklinde, bazen de mimari ve geometrik unsurlarla beraber kullanılmıştır. Nesneli bezemelerde; değişik tipte vazolar, saksı, meyve kâseleri ve içinde yer alan meyveler, çiçekler, inci ve gerdanlık dizisi, geometrik süslemelerde; çarkıfelek, burma, ışın çubuğu, hilal, saç örgüsü, zikzak, testere dişi, yıldız, yürek motifi diğer örneklerde olduğu gibi taşın tepeliğinde, alınlığında, alınlıkla kitabeyi çeviren yatay kuşak veya kitabeyi ters U şeklinde saran kuşak içerisinde, kitabenin üst yan köşelerinde ve ayak taşlarında karşımıza çıkmaktadır.Genellikle tabiattan alınan bitkisel süslemeler çoğunlukla natüralist bir yaklaşımla taşın yüzeyine işlenmiştir. Mimari kompozisyonlar taşın alınlık kısmında yer almaktadır. Bu kompozisyonlar akantus, serviler, çiçekler, vazo, meyve kâsesi ve diğer bitkisel unsurlarla birlikte tasvir edilmiştir. Cami, türbe ve evlerin yer aldığı mimari tasvirler yüz bir mezar taşında göze çarpmaktadır. On mezar taşında sadece âlem ve cami kubbesinin küçük bir kısmı verilerek caminin bir ünitesiyle cami vurgulanmak istenmiştir. Gördes’te Osmanlı sonrası aynı anlayışla yapılan mimari bezemeli benzer mezar taşları da bulunmaktadır.
Mimari bezeme mezar taşlarının dışında halılarda, mimari süslemelerde, çeşmelerde, şadırvanlarda, duvar resimlerinde, madeni eserlerde, çinilerde, seramiklerde, minyatürde, işlemelerde, kuş evlerinde özellikle Batılılaşmanın etkisini yoğun olarak gösterdiği XVIII ile XIX. yy.da ortak beğeniler sonucu ortaya çıktığı görülmüştür. Bu benzer anlayışın cumhuriyetin ilanından sonra da devam ettiği gözlenmektedir. Osmanlı döneminde mimari bezemeli Osmanlı mezar taşları kadınlara ait mezarlarda ortaya çıkarken, ilk defa bu tür mimari bezemeler yedi erkek mezarında da karşımıza çıkmaktadır. Bu da bizlere eski geleneklerin değişerek, az da olsa devam ettiğini göstermesi açısından önem taþýmaktadýr6
Gördes’in Geleneksel Süslemeli Mezar Taşlarından Bazı Örnekler
