DİVANYOLU HACI BEŞİR AĞA ÇEŞMESİ – SULTANAHMET-İSTANBUL

SULTANAHMET SU TERAZİSİ – İSTANBUL

 Bu kule Osmanlı Döneminde su basıncını ayarlamak üzere yapılmıştır.

   Su kaynaklarının İstanbul’a uzaklığı her zaman büyük bir bilgi birikimi ve yoğun çabalar gerektirdi. Sonra kentin merkezinde sarnıçlarda birikti. Sarnıçlarda biriktirilen su kente daha düzenli dağıtabiliyordu. Şehrin kuşatmalarda susuzluğa karşı koyabilmesini sağlıyordu.

    İşte tepelerden kente akan suyu dizginlemek için de “su terazileri” yapıldı. Su kaynaklarından şehre doğru doğal eğimle hareket eden su, şehir içinde kulelere çıkartılıp yavaşlatılıyor, kontrollü biçimde dağıtılıyordu. Atalarımız kente hayat veren suya layık olduğu değeri verebilmek için mimari anıt niteliğinde birbirinden güzel çeşmeler yaptılar.

   Çeşmeyle su sandığı arasındaki kat farkını giderebilmek için ve suyun oluşturduğu basınç sebebiyle toprak künklerinin patlamasını önlemek için su terazisi kullanılırdı. Su terazilerinin taşlarla örülmüş olanları da vardır. Su terazileri suyun hem basıncını ayarlar hem de birden fazla çeşmeye su dağıtımını temin ederdi.

    Eski suyolu haritalarında isale hattı ve şebeke hattı üzerinde çok sayıda su terazisi tesis edilmiş olduğu görülür. İstanbul’daki su terazilerinin çoğu yıkılmış ve ortadan kalkmıştır. Sağlam durumda olanlarının sayısı 30 adet civarında.

DİVANYOLU HACI BEŞİR AĞA ÇEŞMESİ – SULTANAHMET-İSTANBUL

   Yapı, İstanbul’un, Sultanahmet Semti’nde, Ayasofya’nın batısında (Divan Yolu üzerinde) yer alan su terazisine bitişik durumdadır. Üzerinde yer alan inşa kitabesine göre yapı H.1157 / M.1744-1745 yıllarında Hacı Beşir Ağa tarafından yaptırılmıştır. Bazı kaynaklarda ise çeşmenin Moralı (Hattat, Hafız, Hazin) Beşir Ağa tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir. Ancak inşa kitabesinin hemen altında yer alan ve aşağıda metni verilen ketebe kitabesine göre Hacı Beşir Ağa’dan sonra kızlar ağalığına getirilen ve aynı zamanda hattat olan Moralı Beşir Ağa çeşmenin sadece kitabesini yazmıştır. Kitabeyi ise Şair Rahmi kaleme almıştır.

Kitabenin Okunuşu;

Cenab-ı âb-ı rû-yı hüsrevan Sultan Mahmud’un / Cihan sîr-ab-ı feyz-i sâr çeşme lütfundur hakka

İdüb her kûşesinde âlemin sadd-ı gûne hayr-ı îcâd / Cihânı kıldı âbâd ol hidiv-i ma’delet-fermâ

Anın te’sîridir kim işte bu âb-ı musaffâyı / Ağa-yı ekrem-i dar-üs-saâde…

Zihî Ağa-yı bezmin meşreb-ü hâtem-i tabîat kim / Anın şâd-ı âb feyz-ü cûy-bâr lûtfundur dünya

Revan oldukça Yâ Rab cûy-bâr-ı çeşme-i Hûrşîd / Ola sîr-ab-ı feyz-i devleti dünyâ ü mafiha

Huruf-i bî-nukatla Rahmiye tarihin işrâb it / Suvardı dehri hakka hayr-i câriyle Beşir Ağa 1157 (M.1744-1745)17.

Ketebe kitabesinin okunuşu;

Ketebe el-hakir Beşir hafız hazreti şehriyari.

    Su terazisinin doğu cephesine bitişik olan yapı, doğu-batı doğrultuda dikdörtgen bir kütleden oluşmaktadır. Yapı, tek cepheli, su depolu çeşmeler grubuna girmektedir.

   Yapının kuzey cephesi tamamen sağır tutulmuştur. Güney cephede ise su deposuna açılan küçük bir pencere yer almaktadır. Yapının en hareketli cephesi ise ana cepheyi oluşturan doğu cephesidir. Tamamen mermer malzeme ile kaplanmış olan doğu cephe, iki yanda taşkın silmelerle sınırlandırılmıştır. En dışta düz bir silme kuşağı yer almaktadır. Onun hemen iç kısmında, dışa taşkın yarım daire formlu sütunce şeklinde bir silme mevcuttur. Yarım daire formlu silmenin iç kesiminde, bir düz, bir içbükey formlu iki adet silme daha bulunmaktadır. En içteki bu iki silme, zeminden başlayıp kitabeyi de çevreleyecek şekilde düzenlenmiştir. Silmeler zeminde ince bir yastık üzerine otururken; üst tarafta, saçak altında üçlü yatay silme kuşağıyla kesilmektedir. Üst kısımdaki üçlü silme kuşağından, en üstteki düz, alttakiler ise dışa taşkın yarım daire formludur.

    Cephenin ortasında zemin seviyesindeki yastık üzerine oturan iki adet yarım daire formlu sütunce yer almaktadır. Yastık üzerine yerleştirilen küp şeklindeki kaidelerin üzerinden yükselen sütuncelerin tabanı kaide şeklinde biraz daha geniş tutulmuştur. Üst kısımları ise

Bilezikle ayrılmış birer lale şeklinde sonlanmaktadır. Lalelerin üstünde iki kademeli yatay bir silme kuşağı yer almaktadır. Bu kuşağın üzerinde yer alan iki adet “S” kıvrımlı silmenin üstünde küçük sütunceler görülmektedir. Bu sütuncelerin ortasında kubbe kesitini andıran profilli bir silme yer almaktadır. Bu silmenin ve sütuncelerin üzerine ise inşa kitabesi yerleştirilmiştir.

    Eser, düzgün kesme taş ve mermer malzemeyle inşa edilmiştir. Çeşmenin su deposu düzgün kesme taş malzemeyle, ön cepheyi oluşturan doğu cephesi ise tamamen mermer malzemeyle oluşturulmuştur.

    Yapının üzerinde onarım geçirdiğine dair herhangi bir kitabe bulunmadığı gibi Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde de onarım kaydına rastlanmamıştır. Ancak oldukça sağlam durumda günümüze ulaştığı göz önüne alınacak olursa, yakın zamanda onarıldığı kabul edilebilir. İstanbul Su Vakfı’nın internet sayfasında Divanyolu-Hacı Beşir Ağa Çeşmesi’yle ilgili; “… Mermer kornişlerle çerçevelenmiş ayna taşının üzerindeki kitabesi son yıllarda çeşme sökülüp yeniden kurulurken hasar görmüştür.” İfadeleri yer almaktadır. Bu ifadelerden çeşmenin yakın zamanda onarıldığını veya yerinin değiştirildiğini anlıyoruz. Ancak bu müdahalenin ne zaman olduğu konusunda herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Muhtemelen yol çalışmaları sırasında çeşme bugünkü yerine taşınmıştır.

KAYNAK: AKDENİZ SANAT DERGİSİ,

FOTOĞRAFLAR: MUSTAFA GÜRELLİ