EMİR HACI HIDIR BEY CAMİİ – SOMA / MANİSA

Manisa Soma ilçesinde bulunan bu camiyi kitabesinden öğrenildiğine göre; Emir Hıdır Bey 1791-1792 yılında yaptırmış, sonraki yıllarda çeşitli onarımlar geçirmiştir.
Cami enine dikdörtgen planlı olup, kesme taş ve moloz taştan yapılmış, yer yer de tuğlalardan yararlanılmıştır. Ahşap malzeme yapıda geniş ölçüde kullanılmıştır. Caminin son cemaat yeri kuzey, doğu ve batı cephelerini revaklar halinde çevrelemiştir. Bu revaklar ile cephe görünümleri zengin bir bezemeyi ortaya koymuştur. Tüm cepheler açık sarı renkte badana ile sıvanmış, bunun üzerine de kalem işleri ile pencere sıralarını birbirinden ayıran silmeler, mihrabiyeler ve duvarlar bezenmiştir. Bu bezemelerde akantus yaprakları, kıvrık dallar, istiridye kabukları ve küçük çiçeklerden oluşan barok üslup ağırlık kazanmıştır. Girişin iki yanındaki pencerelerin üzerlerine de barok aynaları andıran levhalar içerisinde Mekke ve Medine tasvirleri resmedilmiştir. Barok üsluptaki bezeme, manzara resimleri caminin içerisinde, mihrap nişinde, mahfillerde ve duvarlarda değişik şekillerde tekrarlanmıştır.
Mihrap nişinin çevresi kıvrık dallar, natüralist çiçekler, armalar, istiridye kabuğunu andıran motiflerle bezenmiştir. Aynı şekilde caminin içerisindeki pencere üstleri, kadınlar mahfili, minber ve kürsü de kartuşlar içerisine alınmış vazo ve ibriklerden çıkan çiçekler ve çiçek buketleri ile bezelidir. Bu bezemede kahverengi, kırmızı, kirli sarı ve yeşil renkler ağırlık kazanmıştır.
Caminin giriş kapısı mermerden olup, barok üslupta yapılmıştır. İbadet mekânının ortasını içten yüksek kasnaklı bir kubbe, dıştan da çatı örtmektedir. Bunun dışında kalan alanlar ahşap çatı ile örtülüdür. Caminin minaresi yapıdan ayrı olup, dikdörtgen kaide üzerinde yuvarlak gövdelidir. Gövde beyaz ve kırmızıya yakın renkli tuğladan alternatifli kuşaklar olarak yapılmıştır. Tek şerefeli minarenin şerefe altında bezemesi bulunmamaktadır.

Avlu kapısının önünde Romalılardan kalma bedesteni, hanları, hamamları ve 120 ciltlik kütüphanesi ile yüzlerce yıl öncesi Soma’nın ilim, kültür ve yaşam merkezi olan bu cami; halk arasında Çarşı Camii , yazılı kaynaklarda ise SARUHANOĞULLARI Soma Emiri Hızır Bey Camii, Emir Hıdır Bey Camii veya Soma Hıdırşah Camii, olarak anılmaktadır.
Yöremizin en güzel camilerinden birisidir. Yaşam dolu bir ev, bir köşk, bir konaktır adeta. İçi devrinin en güzel resimleri ve nakışlarıyla süslenmiştir. Her camide göremeyeceğimiz ve insana yaşama sevinci verir güzellikte havuz resimleri, yeşillikler içerisinde ev, konak resimleriyle köprü, kale, bayraklı gemi ve meyve resimleri vardır. Tüm süsleme ve nakışların hakim rengi kahverengi olmasına karşın içerisi ferah ve aydınlıktır.
Yazar Ersal Yavi 1995 yılında ‘Tasvirleri ve barok süslemeleriyle tek özgün örnek sayılabilir…19 yy. Osmanlı ahşap cami mimarisinde ve süslemelerinde farklı bir yorum getirmektedir… Başta Bakara Suresi olmak üzere Kuran-ı Kerim’de yer alan bir çok ayet ve hadiste, ‘Allah’ın insanlara bahşettiği dünya nimetlerinden yararlanmaya, mal ve mülk edinmeye, güzel mekanlarda iyi yaşamaya ve hayırsever olmaya çok önem verilmiştir. Bu ibadet mekanı mimarisinden tasvir ve süslemelerine kadar cemaata tüm bunları en güzel biçimde anlatır.’diye yazar.
Soma Emir Hızır Bey Camisini araştıran ve bu cami ile ilgili kitap yazan ilk tarihçi Doç. Dr. Rüçhan ARIK’tır. (3) 1973 yılında yayınladığı eserinde; batılılaşma dönemi Türk mimarisinden benzer özellikleri olan üç camiyi inceler. Bunlar Soma Hızır Bey Camii 1206 (1791/92), Yozgat Cevahir Ali Efendi Camii 1202 (1788) ve yine Yozgat Başçavuşoğlu Camii’ leridir. 1215 (1800)
Rüçhan ARIK kitabında Soma Hızır Bey Camii ile ilgili olarak; ‘ … Soma örneğinin bir önemi de ilk defa bir camide bu kadar çok tasvir tablolarıyla karşılaşmamızdır. Gerçekten de cami, adeta bir resim galerisi, … bir müzeyi andırmaktadır. … bej pembe karışımı rengin hakim olduğu, …. mükemmel bir kubbesi vardır. Soma Hızır Bey Camii, bu batılılaşma dönemi resim anlayışının Anadolu’da nasıl ve ne ölçüde kabul gördüğünü, hem de dini mimari alanında aydınlatan zengin bir müze veya,.. sergidir,… bu yapının resimleri ‘kaçamak’ yapılmış olmayıp, .. ‘iftiharla’ gözler önüne serilmiş bulunmaktadır. Yozgat’taki Cevahir Ali Efendi ve Başçavuşoğlu Camileri Soma’daki caminin redüksiyona uğramış halidir. ‘ diye yazar.
Yine camiyi inceleyen bir başka tarihçi olan Ayda AREL’de: .bu tür camilerde çalıştırılan ustaların aynı zamanda ev ve konak yapımında yetişmiş kişiler olduklarıdır, ..Soma Çarşı Camii’ni yapan ustaların aynı zamanda Hacı Ahmet Konağı’nı da yaptıklarını, o tarihte konağın içinde oturanlar tarafından söylendiğini,’ yazar.
Caminin kitabesinde; Emir Hıdır Bey ve Süleyman Bey isimleri ile Hicri 1206 (1791/1792) tarihinde onarıldığı bilgisi vardır.
Kitabede adı geçen Emir Hıdır Bey ile ilgili bir bilgi ve belgeye henüz ulaşılamadı ancak , halk arasında Hıdır isminin Hızır şeklinde söylendiği de bilinmektedir. Ünlü tarihçi Çağatay ULUÇAY ise  Soma Emir Hızır Bey camisinin Saruhanoğulları eseri olduğunu ileri sürmektedir. Bu durumda kitabede adı geçen Emir Hıdır Bey’in Saruhanoğlu Hızır Bey (ölm.1410) olduğu söylenebilir.
Kitabede adı geçen ikinci kişi olan Süleyman Bey’in kim olduğuna gelince; Osmanlı arşivlerine dayanılarak yayınlanan Osmanlı Dönemi Kütüphaneleri listesinde, Soma şehrinde Hicri 1206 (1791/92) tarihinde Yeğenzade Süleyman Bey tarafından Emir Hızır Bey kütüphanesi kurulduğu ve içinde 120 cilt kitap olduğu kaydı vardır. Bu bilgiden; 1206 (1791/92) tarihinde Çarşı Camii’nin resmi adının Emir Hızır Bey Camii olduğu ve Yeğenzade Süleyman Bey tarafından 120 ciltlik bir kütüphane tesis ettiği anlaşılmaktadır. Caminin onarım tarihi ile kütüphanenin onarım tarihi aynı olduğu gibi (H.1206), isimlerde aynı : Süleyman Bey. O halde kütüphaneyi kuran ile camiyi onaran kişinin aynı kişi olması olasıdır. Böylece kitabede adı geçen Süleyman Bey’in kütüphaneyi kuran Yeğenzade Süleyman Bey olduğu söylenebilir. Bu Yeğenzade Süleyman Bey ise Soma- Kırkağaç ayanlarında Yeğenoğlu Süleyman Bey’dir.
Yeğenoğulları Soma ve Kırkağaç’ta ayanlık yapmış, iktidar sahibi önemli bir ailedir. Bir zamanlar Kırkağaç’ta Yeğenoğlu Camii ve Yeğenoğlu Medresesi olduğu ve yakın zamana kadar eğitim verdiği biliniyor. Yeğenoğullarından günümüze Yırca taraflarında, ‘Yeğenoğlu Çiftliği’ diye bilinen bir çiflik ve halk arasında, ‘Yeğenoğlu’nun katırı, ne koyarsan götürür şeklinde söylenegelen bir deyim kalmıştır. Kimlerdir, onlardan kimler kaldı, başka hangi eserleri bıraktılar, şimdilik pek bilinmiyor.
Sonuç olarak Soma Emir Hızır Bey Camii’nin; Saruhanoğlu Hızır Bey tarafından 1389- 1410 tarihleri arasında yapıldığı yada eski bir mabetten dönüştürüldüğü ve Hicri 1206 (1791/92) tarihinde de Yeğenoğlu Süleyman Bey tarafından yeniden yapılırcasına onarılarak içine 120 ciltlik bir kütüphane kurulduğu anlaşılmaktadır.
Bugün kullanılmakta olan cami, bu haliyle Yeğenoğlu Süleyman Bey tarafından onarıldığı tarihteki şeklini ve orijinalliğini korumaktadır. Yapılan küçük onarımların orijinalliğini bozacak düzeyde olmaması sevindirici olduğu gibi, özellikle kıble duvarı üst kısmına, var olan nakış ve süslemelerle uyum sağlamayan büyükçe bir resim yapılmış olması üzücüdür.
Bu güzel camiyi bize kazandıran ve emeği geçenleri rahmetle, bu camiyi inceleyerek, bizi aydınlatan bilim insanlarımızı ise şükranla anarken, bu caminin restorasyonunun ve çevre düzenlenmesinin yaptırılarak, daha fazla tanıtılması dileğiyle.

KAYNAKÇA:
• 1- Soma İ.KUTLUSOY
• 2 -Ersal YAVİ Antik Dekor Dergisi 1995 Sayı 32 Klasik Osmanlı Cami Süslemesine Karşıt Reform Örneği: Soma Hızır Paşa Camii
• 3 -Doç. Rüçhan ARIK Anadolu’da Üç Ahşap Cami Ankara Üniv. Yay. 1973
• 4 -Ayda AREL Ege Bölgesi Ayanlık Dönemi Mimarisi 1989 Yüzey Araş. Ankara Üniv. 1991
• 5 -Çağatay ULUÇAY Saruhanoğulları ve Eserleri Dair Vesikalar Manisa Halkevi 1940
• 6 -Şemim EMSEN Osmanlı İmp. Devrinde Türkiye Kütüphaneciliğinin Tarihçesi
• 7 -Çağatay ULUÇAY 19. Yy Saruhan’da Eşkiyalık ve Halk Hareketleri Berksoy Bas. 1955
• 8 -Rıza KÖKEN Kaynak kişi, Soma eşrafından.
• 9 -Yuzo NAGATA Karaosmanoğulları Üzerine Bir İnceleme TTK 1997
• 10-Yücel ÖZKAYA Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık TTK 2014