TAŞ EV – FOÇA / İZMİR
Foça ya 10 km. kala yol kenarında yükselen bu kaya anıt mezarı, yarı yontulmuş şekildedir. Pers etkisinde inşa edilen yapı Lykia- Lydia geleneğinde inşa edilmiş olup, M.Ö.4. yüzyıla tarihlenmektedir.
Taş Kule ya da Taş Ev olarak adlandırılan bu mezar anıtı, Foça nın doğusunda Foça- İzmir karayolunun 7. kilometresinde Eski İzmir yolunun ve Geç Osmanlı dönemine ait bir köprünün yanında yer alır. Antik çağda da yol buradan geçmekteydi. Anıta en yakın büyük yerleşim yeri Phokaia dır.
Monoblok masif bir tüf taşı kütlesinin oyulması ile oluşturulmuş bu anıt mezar, Ionia da Persler e ait tek eserdir. Persler in Sardes i almasından (İ.Ö.547) hemen sonra, General Harpagos un komutasındaki Pers ordusunun Phokaia’yı ele geçirme sürecinde (İ.Ö.546) yapılmış olmalıdır. Bu mezar anıtı üzerinde çalışmış birçok bilim adamı, yapıyı çok daha geç tarihlere verir. Anıt Anadolu ve İran geleneğinde Batı Anadolulu ustalar tarafından oluşturuldu.
Alt bölüm anıtın ana gövdesidir. Üst bölüm ise kübik bir biçime sahiptir. Yapının çatısına ait olan üst kütle ile alttaki ana gövde arasında 35-42 cm yüksekliğinde dört basamak bulunur. Bu basamaklar ön yüzde yoktur. Kübik üst kütlenin üzerindeki daha küçük boyutlu basamakların yalnız biri korunmuştur. Yukarı doğru küçülerek yükselen anıt, piramitleri anımsatır. Alt bölümün ön yüzünde sahte kapı bulunur. Sahte kapı bir cenaze motifidir. Anadolu da Roma döneminde oldukça yaygındır. Mezarın sembolik bir girişidir. Genellikle yaşamdan ölüme bir geçiş olarak yorumlanır.
Sahte kapının üzerindeki süslemeler Ionia ve Lydia sanatında da görülür. Bu kapı üzerindeki detaylar İran da Pasargadae daki Kyrosun mezarında ve Süleyman Zindanı diye anılan ateş tapınağı ile Nakş-i Rüstem deki ateş tapınağında da karşımıza çıkar. Ancak İran daki örnekler Phokaia daki mezardan daha geçtir. Sahte kapı üzerindeki yaprak dizisi profilinin İ.Ö. 530 lara doğru yapılmış olduğu kabul edilen Kyros un mezarındakine büyük benzerlik göstermesine karşın, daha az gelişmiş bir profil olduğu açıktır. Bu nedenle Pers Mezar Anıtı profilinin gelişim süreci, 10-20 yıl daha erken bir tarihi gösterir. Phokaia örneği İran daki örneklerin prototipidir. Kyros önce Phokaia daki mezarı Sardes te iken yaptırmış, daha sonra da Pasargadae da kendi mezarını inşa ettirmiş olmalıdır.
Mezarın gerçek kapısı batıdadır. Bu kapı giriş odası ve mezar odasına açılır. Mezar odasının sonunda döşemeye oyulmuş mezar yer alır. Bu odaların duvarlarında herhangi bir süsleme bulunmaz.
Sahte kapı önünde tam ortada, podium içerisinde büyük boyutta ve anıtın tepesindeki ilk basamağın ortasında daha küçük boyutta birer çukur vardır. Bu çukurlar büyük olasılıkla Zerdüşt inanışındaki ateş yakma çukurlarıdır. Her iki çukur mezarın merkezi uzun aksı üzerinde yer alır. Anıtın arkasında podiuma bitişik düzenlenen tören alanı üzerinde tahrip edilmiş bir sunağa ait izler vardır. Ayrıca sunağın yanında yapılan kazılarda, bu sunağa ait olması gereken İ.Ö. 6. yüzyıl stilini gösteren bir volüt parçası ele geçti. Anıtın sunak alanına bakan cephesinde, ana gövdenin üstünde ve kenarında bir stelin oturduğu yere ait izler de görülür. Olasılıkla bu stelin üzerinde mezarda yatan kişilerin isimleri yazılıydı.
Xenephon dan öğrendiğimize göre, Pers Kralı Kyros, Sardes savaşından hemen sonra Lydialılara karşı birlikte savaştığı Susa Kralı Abradatas ve onun, savaşta ölümü üzerine intihar eden güzel karısı Panthea için büyük bir anıt mezar yaptırdı. Yine Xenephon a göre, bu anıt mezarda adakların yapıldığı bir sunak bulunmakta ve bu sunakta sığır, at ve koyun sürüleri adanmaktaydı.
Xenephon, anıtın kendi zamanında ayakta olduğunu, ayrıca mezar sahibi karı kocanın isimlerinin yazılı olduğu bir taşın, anıtın üst bölümünde yer aldığını da söyler.
Herodotos, Perslerin Ionia da ilk vurdukları yerin Phokaia olduğunu yazar. Kyros belki de bu anıt mezarı, Sardes in düşmesinden hemen sonra, Phokaia ın alınması sürecinde, Persler in gücünü göstermek için propaganda amaçlı olarak politik nedenlerle Phokaia yakınlarında yaptırmış olabilir. Xenephon un sözünü ettiği, Susa Kralı Abradatas ve karısı Panthea için yaptırdığı mezar anıtının tarihi, Phokaia Pers Mezar Anıtı nın tarihi ile örtüşmektedir. Bu nedenle Xenephon da geçen Kyros un yaptırmış olduğu mezar belki de bu mezardır.
Mezar anıtı daha sonra da yüzyıllar boyunca kullanıldı. Önce İ.Ö. 4. yüzyılın ikinci yarısında anıtın yol tarafındaki bölümü, kısa bir süre taş ocağı olarak çalıştırıldı. Geç Roma döneminde anıt büyük tahrip gördü. Bu zamanda anıt ve çevresi, taş ocağı olarak işletildi. Yeni kazılar sırasında varlığı ortaya çıkarılan podiumun büyük bölümü, bu zamanda tahrip edildi. Ayrıca anıtın çevresinde, dere kenarında ve Geç Osmanlı dönemi köprüsü altındaki kayalar, bu dönemde taş ocağı olarak kullanıldı. Yine bu zamanda anıtın ana giriş kapısı büyütülerek iç mekanlarda birtakım değişiklikler yapıldı. Mezar anıtının Bizans döneminde de konut olarak işlev gördüğünü kazılar sırasında ele geçen buluntulardan anlıyoruz.
