TAVLUSUN ÇEŞMELERİ – KAYSERİ

    Derevenk Vadisinin yamacına kurulan Tavlusun Köyü, doğusunda Mimar Sinan, güneyinde Talas ve kuzeyinde Germir’in yer aldığı tarihi bir köydür. Erken dönemlerde “Tavanasun-Tevanasun” olarak bilinen köy günümüzde ise sit alanı olup Roma Döneminden itibaren yerleşim merkezi olmuştur. Tarih boyunca Türk, Rum ve Ermenilerin iç içe yaşadığı bir sayfiye yeridir. Köyün eski yerleşimi olan Aşağı Mahalle günümüzde terk edilmiş ve halk Yukarı Mahalleye taşınmıştır (Cömert: 2007, 9-15).

Kayserinin merkez kazasına balı köylerinden biri olan Tavlusun ile diğer Talas, Germir, Efkere, Zincidere gibi büyük köylerin ahalisinin önemli bir kısmı ticaret ve sanayi ile uğraştığı bilinmektedir (Keskin-Hülagu, 2006, 86). XIX. yy. sonuna kadar önemli bir merkez olan Tavlusun, kültürel tarihi ve mimari eserleri ile önemli bir dokuya sahiptir.

ÇANLI ÇEŞME

Tek kemerli olan çemenin tüm yüksekliği 3.10 m., genişliği 3.11 m., derinliği ise 0.53.m. dir. Çeşme, ön cephede 1.81 m. açıklığa sahip sivri kemerli bir nişle şekillenmiş ve bu kemer iki yanda profilli üzengi taı üzerine oturtulmuştur. Çeşme nişinin iç kısmı tahrip olmu buradaki talar dökülmüş haldedir ve sadece lülesi açıkta kalmıştır. Duvardan 0.05 m. çökertilen çemenin sivri kemerinin üzeri sade biçimde ele alınırken üzengi taı hizasından itibaren profilli silme, niin iç kısmında devam ettirilmiştir. Nii dolanan bu profilli silme oldukça yüzeysel olup üç sıra halinde düzenlenmiştir. Çanlı Çeşmesinin nişi, iç kısımda sade olup, yekpare ayna taı ile tekli lülesi tamamen tahrip olmuş durumdadır. Çemenin önünde yer alan su yalağı da son dönemde kırılarak parçalanmış vaziyettedir. Çemenin ön cephede sivri kemerli niinin yan kısımları sade kesme taşla yapılmış, kemer kilit taşı ise 0.20 m. üzerinde yayvan şekilde bir üçgen kornişle tamamlanmıştır. Çemenin ve haznenin üzeri bu kornişle üçgen kırma çatı ile kapatılmıştır. Çeşme, süsleme olarak nişin iç kısmını dolanan profilli silme kuşağı ve üst kısımda üçgen saçaktaki korniş dışında tamamen sadedir. Kaba yonu taşlarla örülen bahçe duvarı arasına yerleştirilen çeşme, kesme ta malzemesi ile mimari açıdan farklılık oluşturmuştur. Çanlı Çeşme, günümüzde harap durumda olup kullanılmamaktadır.

DÖKMECİOĞLU ÇEŞMESİ,

Tavlusun Köyü içerisinde Aşağı Mahallede Zomba Kavuk Caddesi’nin doğusunda yer almaktadır. Çemenin üzerinde herhangi bir kitabe mevcut değildir. Bu nedenle çemenin kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Çemenin üzerinde bir kitabesi olduğu, ancak sonraki dönemlerde alındığını belirten ifadeler kaynakta geçmektedir – 525 – (Cömert: 2007,41). Çeşme nişinin içerisinde herhangi bir kitabe izi yoktur, fakat mevcudiyeti belirtilen kitabenin bugün yıkık haldeki yuvarlak kemerin üzerinde olması muhtemeldir. Kuzey-güney istikametinde yerleştirilen çemenin ön cephesinde düzgün kesme ta, yan ve arka hazne kısmında ise moloz ta malzeme kullanılmıştır. Bağımsız çeşme arkasında yer alan haznenin ön yüzüne tek yüzlü olarak inşa edilmiştir. Yuvarlak kemerli çeşme ve haznesi yanında eni 4.20 m. uzunluğundaki yığma duvara yaslandırılmıştır. Çemenin haznesi 3.40×4.80 m. ölçülerinde olup üzeri içten büyük boyutlu ince sal taşları ile kapatılmış, dıştan ise düz toprak damla örtülmüştür. Haznenin üst kısmında kare formlu bir pencere açıklıına yer verilmiştir. Tek kemerli olan çemenin tüm yükseklii 2.35 m., genişlii 3.90 m., derinlii ise 0.60 m. dir. Çeşme ön cephede 2.21 m. ölçülerindeki sade yuvarlak kemerli bir nişle şekillenmiş olup bu kemer yanlarda duvarlar üzerine oturtulmuştur. Yuvarlak kemerden sonraki üst bölüm ise günümüzde yıkılmış vaziyettedir. Dökmeciolu Çeşmesi’nin nişi içerisinde 0.30 m. ölçülerinde 0.20 m. derinlikte hafif saa doru kaymış vaziyette kare formlu bir taslık bulunmaktadır. Yuvarlak kemerli çeşme nişinin iç kısmının sa ve sol tarafına çeşitli kullanım amaçları için farklı yüksekliklerde üçgen biçimde raf eklinde yekpare talar yerleştirilmiştir. Çemenin nii içerisinde yer alan 0.40 x 0.60 m. ölçülerindeki ayna taı ve muhtemelen tek olan lülesi tamamen tahrip olmuştur. Çemenin ön kısmında yer alan yekpare ta yalaktan da bazı parçalar görülmektedir. Sade bir mimariye sahip olan çeşmede herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Çemenin yuvarlak kemerinin iç kısmı ve nişin içerisinde yer yer muhtemelen sonradan eklenen kiremit kırmızısı, siyah ve krem renkli kök boya izleri seçilmektedir. Tamamen kesme ta malzeme ile inşa edilen Dökmecioğlu Çeşmesi günümüzde harap durumda olup kullanılmamaktadır.

TAVLUSUN KÖYÜ HACI RÜŞTÜ EFENDİ ÇEŞMESİ

Hacı Rüştü Efendi Çeşmesi, Tavlusun Köyü içerisinde Aşağı Mahalle’de, Zomba Kavuk Caddesi’nin sonunda yer almaktadır. Çemenin sivri kemeri üzerinde beyaz mermerden sülüs hatla yazılan iki satırlık kitabesi bulunmaktadır. Kitabe metni şu şekildedir: “Sahib-ül Hayrat ve’l Hasenat Osman Bee 1 Zade ….. El Hac Rüşdü Efendi Sene 1278 H./1861-1862 M.” Dou-batı doğrultusunda uzanan çeşme tek yüzlü, tek kemerli ve haznelidir. Eğimli bir araziye yapılan çemenin gerisindeki yaklaşık 4.00 x 10.00 m. ölçülerindeki haznesi ve yan kısımları yamaca oturtulmuştur. Bu nedenle çemenin sadece ön cephesi açıkta kalmıştır. Dıştan düz damla örtülen büyük boyutlu haznenin üstünde kare formlu bir kapağı ve bununla birlikte haznenin üst sa tarafında yan yana yerleştirilmiş iki tahliye çörteni bulunmaktadır. Tamamen kesme ta malzeme ile inşa edilen çeşme dikine dikdörtgen bir kütleye sahiptir. Çeşmeyi ön cephede kademeli bir korniş üç yandan çevirmektedir. Bu korniş yüzeyden 0.05 m. ölçülerde taşırılan 0.20 m.lik yüzeysel plasterler eklinde biçimlenmiştir. Bu plasterler yanlarda 0.30 m.lik eit mesafelerle yerleştirilmiş olup üstte profilli balıklarla tamamlanmıştır. Balıklar üzerinde kademeli bir korniş üçgen alınlık oluşturacak şekilde yerleştirilmiştir. Üçgen alınlığı oluşturan kornişin küçük bir parçası orijinaldir, diğer kısımlar ise son dönemde tamamen yenilenmiştir. Alınlığın ortasında yer alan dikdörtgen formlu beyaz mermer kitabe onarım sonrasında koyu renkli kademeli bir silme ile çerçevelenmiştir. Alınlığın yan kısımlarına elips formda koyu renkli birer kabara yerleştirilmiştir. Bu kabaralardan birinde “Maşallah” lafzı geçerken diğeri okunamamıştır. Bu kısımdan sonra çeşme üstte düz bir silme ile tamamlanmıştır. Yüzeyden 0.03 m. kadar yükseltilen bir platform üzerindeki çemenin yüksekliği 5.25 m., genişliği 5.73 m., derinliği ise 0.50 m. ölçülere sahiptir. Ön cephede 3.20 m. ölçülerindeki sivri kemer formlu bir nişle şekillenen çemenin kemeri yanlarda dikdörtgen blok taştan yapılmış payeler üzerine oturtulmuştur. Sade olan bu ayaklar üzerinde üzengi taı profilli silmelerle kademeli balıklar halinde değerlendirilmiştir. Çeşmenin kaş kemere yakın sivri kemeri sade olup profilli silme kuşağının çeşme nişinin içerisinde üzengi hizasından başlayarak dolandığı görülmektedir. Bu silmenin üzerine yaklaşık 0.35 x 0.40 m. ölçülerinde ka kemerli bir ni eklinde düzenlenen taslık yerleştirilmiştir. Muhtemelen tek lüleli olan çemenin lülesi sonradan iptal edilerek yerine yeni bir musluk başlanmıştır. Çeşme nişinin iç kısmında güney tarafa yerleştirilen seki görünümlü depo da sonradan eklenmiş olmalıdır. Çemenin önünde fazla derin tutulmayan yekpare yalak kısmı mevcut olup bununla birlikte burada bazı değişiklikler yapıldığı ve yan kısımdaki yalaklarla hemen hemen aynı mesafedeki zeminin kırıldığı görülmektedir. Çemenin yan kısmında ise hayvanların su içmeleri için kullanılan yan yana yerleştirilen yekpare üç yalak daha bulunmaktadır. Bu yalaklar çemenin yalağı ile bağlantılı olup lüleden dökülen suyun bu yalaklara giden bağlantısı bugün hala mevcuttur. Hacı Rüştü Efendi Çeşmesi sade bir mimariye sahiptir. Süsleme olarak tek unsur çeşmeyi en dışta ve nişin iç kısmında dolanan profilli silmelerdir. Cephenin ortasında yer alan yine aynı silmelerle oluşturulan üçgen alınlık ve yanlardaki kabaralar da çeşmeye hareketlilik sağlamıştır. Çeşmede ön cephede tamamen düzgün kesme ta malzeme kullanılırken diğer kısımlarda kaba yonu ve moloz ta malzeme birlikte kullanılmıştır. Çemenin kitabesinde ise Kayseri’ye özgü olan beyaz mermer malzeme dikkat çekmektedir. Yamaçta yer alan çeşme, ön kısma iki taraftan sonradan örülen duvarlarla salamlaştırılmıştır. Çemenin üst kısmı, plasterlerin balık hizasından itibaren son dönemde tamamen yenilenmiştir. Günümüzde salam durumda olan çeşme kullanılmamaktadır. 1 Kitabede bu kısım “şeddeli” olarak yazılmıştır.

ORTA MAHALLE ÇEŞMESİ,

Tavlusun Köyü içerisinde yolun kenarında Orta Cami’nin batısında yer almaktadır. Çemenin üzerinde herhangi bir kitabe mevcut değildir. Bu nedenle çemenin kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Dou-batı doğrultusunda uzanan çeşme tek yüzlü, tek kemerli ve hazneli bir duvar çeşmesidir. Çemenin gerisindeki haznesi, yapılar arasında kaldığından tam olarak tanımlanamamıştır. Çemenin ön kısmında yer alan yuvarlak kemerle biçimlenen eyvan düzenlemesi orijinal olmayıp, 1909 yılında eklenmiştir (Özbek-Aslan: 2008, 558). Tamamen kesme ta malzeme ile inşa edilen çemenin yüksekliği 2.30 m., genişliği 3.45 m., derinliği ise 0.67 m.dir. Ön cephesi yuvarlak kemer formlu 2.36 m. ölçülerindeki bir nişle şekillenen çemenin kemeri, yanlarda yığma ayaklar üzerine oturtulmuştur. Çemenin yuvarlak kemerinin güney kısmı daha çok ön tarafa sonradan eklenen eyvan düzenlemesinin içerisinde kalmıştır. Bu kemerin açıkta kalan kısmından anlaşıldığı kadarıyla sade bir düzenlemeye sahiptir. Çeşme nişinin iç kısmı da sade olup, 0.45 x 0.72 m. ölçülerdeki ayna taşı yerinden sökülmüştür, sadece tek lülesinin yeri kalmıştır. Niin üst kısmında, arkadaki hazne ile bağlantılı bir tahliye çörteni yer almaktadır. Çemenin ön kısmında 0.68 x 0.80 m. ölçülerinde orijinal yekpare bir yalak bulunmaktadır. Bu yalağın iki yanında yer alan seki düzenlemeleri beton harçla yenilenmiştir. – 528 – Çemenin ön kısmına sonradan eklenen ve ilk bakıldığında eyvanlı bir çeşme izlenimi veren eyvan kısmı 2.70 m. derinliğe sahiptir. Bu kısma sonradan eklenen musluk ve yalaklar orijinal değildir. Sade bir mimariye sahip olan orijinal çeşmede herhangi bir süsleme unsuru görülmemektedir. Çeşmede ön cephede kesme ta malzeme kullanılırken diğer kısımlarda kaba yonu ve moloz ta malzeme kullanılmıştır. Üzeri tamamen badanalanmış çeşme günümüzde salam olup kullanılmamaktadır. Sonradan eklenen kısımdaki musluk ise suyu akar vaziyette ve kullanılmaktadır.

Orta Mahalle Çeşmesi Genel Görüntüsü

KARAGÖZ MEZARLIK ÇEŞMESİ,

Tavlusun Köyü içerisinde Salih Gedek Caddesi üzerinde köy mezarlığının karısında yer almaktadır. Bu nedenle çeşme, daha çok Mezarlık Çeşmesi olarak bilinmektedir. Çemenin üzerinde 0.35 x 0.40 m. ölçülerinde bir onarım kitabesi mevcuttur. Beyaz mermer malzemeden yapılan kitabe Türkçe olup üzerinde ilk ina tarihi ile ilgili bilgileri de bulundurmaktadır. Muhtemelen üzerinde bulunan orijinal kitabe onarımdan sonra bu yenisi ile değiştirilmiş olmalıdır. Bu yeni kitabede, “Sahıb-ül Hayrat velHasenat bu çemenin Tamirini bed Eden Kara- – 529 – Gözoğlu h.Süleyman Aa1296 yeniden tamir eden Karagözoğlu Salih Bey 1937” 2 yazılmıştır. Bu kitabeye göre çeşme ilk olarak Karagözoğlu Süleyman Aa tarafından 1296 H./1878-1879 M. yılında inşa edilmiş ve 1937 yılında ise bir onarım geçirmiştir. Doğu-batı doğrultusunda yerleştirilen çeşme tek yüzlü, tek kemerli hazneli bağımsız bir çeşmedir. Çemenin haznesi üzerinde kare formlu bir kapak mevcut olup çemenin 5.00 – 6.00 m. gerisinde yer almaktadır. Tamamen düzgün kesme ta ile ina edilen çemenin yüksekliği 4.18 m., genişliği 5.52 m., derinliği ise 0.72 m.dir. Ön cephede 2.26 m. ölçülerinde sepetkulpu formlu kemerle biçimlenen çemenin kemeri yanlarda yığma ayaklar üzerine oturtulmuştur. Çemenin, 0.75 x 1.00 m. ölçülerinde yekpare ayna taı üzerinde, oluk eklinde tek lülelisi mevcuttur. Sade olan duvarlar üzerinde konsol eklinde değerlendirilen üzengi taı içten basit silmelerle hareketlendirilmiştir. Çemenin üzengi hizasından başlayan sade bir korniş, çemenin nii ve yan duvarlarını dolanmaktadır. Çeşme nişinin içerisinde bu korniş üzerinde mermer onarım kitabesi yer almaktadır. Kitabenin alt kısmında ve çeşme duvarlarının yan yüzlerinde, paralel olarak yerleştirilmiş, içleri çarkıfelek motifleriyle dolgulanmış kabaralar bulunmaktadır. Niin içerisindeki kabara yan kısımdakilere göre daha salam olup dışarıda kalan kabaralar tahrip olmuştur. Çemenin ön kısmında 0.70 x 1.56 m. ölçülerinde 0.30 m. derinlikte yekpare bir yalak mevcuttur. Bu yalak son dönemde beton harçla yenilenmiştir. Yalağın iki yanında 0.32 x 0.70 m. ölçülerinde birer seki bulunmaktadır. Çeşme ön cephede üst kısımda bir saçakla tamamlanmıştır. Yalın bir mimariye sahip olan çeşmede, süsleme olarak yan duvarlar ve niin iç kısmını dolanan sade bir silme görülmektedir. Aynı zamanda yan yüzlerde ve niin içinde yer alan çarkıfelek eklinde tasarlanan yüksek kabaralar ve mermer kitabe çeşmeye hareketlilik sağlayan diğer unsurlardır. Tamamen kesme ta malzeme ile inşa edilen Mezarlık Çeşmesi günümüzde salam olup 2010 yılında suyu akan çemenin 2014’teki incelememiz sırasında tamamen kuruduğu ve kullanılmadığı görülmüştür.

TAVLUSUN KÖYÜ KAYABAŞI ÇEŞMESİ

 Tavlusun Köyü, Aşağı Mahalle içerisinde Bektaşoğlu Konağı’nın kuzey tarafında eğimli, kayalık bir arazi üzerinde yer almaktadır. Herhangi bir kayıtta geçmeyen bu çemenin üzerinde kitabe mevcut değildir. Bu nedenle çeşmenin kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Kuzey-güney doğrultusunda yerleştirilmiş eyvan şeklinde düzenlenmiş yatay dikdörtgen formlu hazneli bir çeşmedir. Çeşme bağımsız olmasına rağmen kuzey ve doğu tarafta kalan cephesi kayaya yaslandırılmış vaziyette konumlandırılmıştır. Bağımsız çeşmede malzeme olarak kemer, ön cephe ve köşelerde düzgün kesme taş, iç kısım tonoz ve diğer cephelerde kaba yonu taşı ile moloz taş malzeme kullanılmıştır. Sivri kemerli eyvanlı çeşmenin yüksekliği 3.40 m., eni 4.05 m., derinliği ise güneyde 5.81 m. kuzeyde ise 2.93 m.dir. Çeşmenin düzgün olan sivri kemerleri, yanlarda büyük boyutlu sal taşları üzerine oturtulmuş, sivri kemerli düzenleme üst örtü sistemi olarak da devam ettirilmiştir. Eyvan tarzındaki çeşmenin üzeri 0.66 – 0.75 m. arasında değişen genişlikler ve 0.20 – 0.25 m. derinlikte tutulan sal taşlarının yerleştirilmesiyle oluşturulmuş sivri formlu, üç kemerli bir beşik tonozla örtülmüştür. Eyvanın içten örtüsü beşik tonoz iken bu dışa yansıtılmamı ve çeşmenin üzeri dıştan düz toprak damla kapatılmıştır. Çeşmenin kuzey doğuya kaydırılan niş kısmı farklı olarak güney duvardan 1.53 x 1.62 m. ölçülerinde ayrılarak örülmüştür. Çıkıntı yapan bu kısmın önüne bir ayna taşı yerine çapraz olarak düz blok şeklinde 1.40 m. çapında seten taşı veya sürgü taşı kullanılmıştır. Bu taşın ortasında daire formlu 0.19 m. çapında 0.60 m. derinliğinde tutulan bir lüle ile bunun alt kısımda kare formlu 0.30 x 0.30 m. ölçülerinde 0.50 m. derinliğinde ikinci bir lüle daha açılmıştır. Muhtemelen suyun fazlalığında bu taın ön kısmına 0.70 m. derinliğinde yalak yerine “V”eklinde bir havuz yerleştirilmiştir. Kaba yonu taları ile örülen havuzun iç kısmı su sızmasını önlemek amacıyla hamamlarda kullanılan ..harçla sıvanmıştır. Bu havuzda biriken su, yekpare taşlar oyularak yapılan havuzla sağ taraftan bağlanan bir kanalla yoluyla iletilmektedir. Kayaya yaslandırılan eyvanlı çeşmenin içerisi zemin kısmında kaçak kazılar nedeniyle tamamen tahrip edilmiştir, bu nedenle buradaki sekilerin varlığı tam olarak anlaşılamamıştır. Çeşmenin dış güney tarafında doğu-batı doğrultusunda 0.30 m. genişlikte uzun bir sekiye yer verilmiştir. Yer yer toprak sıvaların görüldüğü Kayabaşı Çeşmesi mimarisi ile basit bir örnek olup süsleme olarak da oldukça sadedir. Kemerler dışında çeşmeyi hareketlendirecek herhangi bir bezeme unsuru bulunmamaktadır. Çeşmede kullanılan malzeme kemerler dışında kaliteli olmayıp daha çok kaba yonu taşından olumaktadır. Konumu gereği çok bilinmeyen bu çeşme salam kalmış olmasına rağmen yapılan kaçak kazılar neticesinde kısmen tahrip olmuştur. Günümüzde suyu akmayan çeşme, kullanılmamaktadır

Bazı Fotoğraflar Kaynaktan alıntıdır

Kaynak: Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi

KAYSER/TAVLUSUN KÖYÜ’NDE BULUNAN KÖPRÜ VE ÇEŞMELER BRIDGE AND FOUNTAINS IN TAVLUSUN VILLAGE OF KAYSERİ  Şerife TALİ