DAMAT İBRAHİM PAŞA ÇEŞMESİ – İSTANBUL
(HİBETULLAH HANIM ÇEŞMESİ)
Tarihi: H.1136 / M.1723-1724
Dili: Türkçe
Banisi: Kethüda Mehmed Paşa ve eşi Hibetullah Hanım
Yeri: Ortaköy / Beşiktaş
Kitabe: Şâkir Ahmet Paşaya ait beş kıtalık manzumedir.
Çeşmelerin üzerinde yer alan kitabeler, o dönemin tarihini ve edebiyatını yansıtmaktadır. Kitabelerin tarihine baktığımızda İstanbul’daki çeşmelerde, XVII. yüzyıla kadar nadiren Farsça kitabeye rastlanmışken bu yüzyıldan sonra rastlanmamaktadır. Arapça kitabeye ise XVIII. yüzyılda da nadiren rastlanmaktadır. Uzun kitabe merakı ise Damat İbrahim Paşa’nın sadrazamlığından önce başlamış olmakla birlikte, iki beyitlik kısa kitabeler revaçtan düşmüştür. Bu devirden itibaren kitabelerin şiir kalitesi de çok yükselmiştir. Zor anlaşılabilen divan edebiyatı metinleri kitabelere yazılmıştır.
Eser, Beşiktaş Ortaköy’de Ortaköy Camii’nin karşısında yer alan bir meydan çeşmesidir. Bulunduğu bu yere meydan çalışmaları esnasında 1992 yılında Beşiktaş Belediyesi tarafından taşınmıştır.
Üzerindeki kitabeye göre; Kethüda Mehmed Paşa tarafından H. 1136 yılında inşa ettirilmiş olan yapı farklı kaynaklarda “Damat İbrahim Paşa Çeşmesi” adıyla da anılmaktadır.
Çeşme dikdörtgen gövdeli olup mermer malzemeden inşa edilmiş bir Lale Devri eseridir. Çeşmenin cephesi ortada esas çeşme olmak üzere yan duvarlarda yer alan iki çeşmecikle birlikte üç bölümden oluşmaktadır. İnce bir silmeyle dikdörtgen çerçeve içine alınmış olan çeşme, yanlarda yer alan çeşmeciklerden dışa taşkın olarak inşa edilmiştir. Çeşmenin en üst kısmını bir sıra palmet ve onun altında bir sıra mukarnas dişleri oluşturmaktadır. Nişin üzeri on beş dilimli tavus kuşu kuyruğu şeklinde yuvarlak bir kemerle örtülmüştür. Kemer köşelikleri bezemesiz bırakılmış ancak kemerin alt kısmında nişin içerisinde girift bezemeli rumiler ve onun altında da bir sıra mukarnas dizisi işlenmiştir. Çeşmenin inşa kitabesi kemerin hemen üstünde konumlandırılmıştır. Nişin içinde yer alan ayna taşını şekillendiren kaş kemerin altında bir adet gülbezek motifi ve yanlarında birer servi ağacı yer alır Çeşmenin mermer malzemeden yapılmış sade bir teknesi ve yanlarda birer dinlenme sekisi mevcuttur.
İnce sütuncelerle sınırlandırılmış olan yan duvarlardaki çeşmeciklerden üstte yer alan lotus-palmet bordürün altında boş bir pano bulunmaktadır. Nişin üzeri yedi dilimli tavus kuşu kuyruğu şeklinde yuvarlak bir kemerle örtülüdür.
Çeşmeciklerin ayna taşları dalgalı kaş kemerle şekillendirilmiş olup ortalarında birer
gülbezek motifi işlenmiştir. Mermer malzemeden yapılmış olan çeşmeciklerin alt kısımda bir palmet motifiyle sonlanan dilimli kurnaları mevcuttur.
“Eser, cephesinin tamamen mermerle kaplanmış olması, iki yanda suluklarının bulunması, istiridye kabuğu şeklinde düzenlenmiş yuvarlak kemerleri ve bitkisel bezemeleri ile Lale Devri’nin en belirgin özelliklerini taşıyan örnek olması bakımından dikkat çekicidir.
Çeşmenin yuvarlak kemerinin üzerinde yer alan inşa kitabesi, dikdörtgen formda uçları kemerli kartuşlarla ilk altı satırda üç sütun, yedinci satırda dört sütun şeklinde düzenlenmiş olup, talik hatla yazılmıştır. Yeşil zemin üzerine altın yaldızla boyanmış ancak günümüzde oldukça solmuş vaziyette olan kitabede, yedinci satırda ortadaki iki kartuşun içine kitabenin son beyti yazılmıştır, birinci ve dördüncü sütunlar ise, yatay formda düzenlenmiş palmet ve Rumilerden meydana gelen girift bir kompozisyonla bezenmiştir. Kartuşlar arasındaki boşluklar ve kartuş kenarları bezemesiz olup, altın yaldızla boyanmıştır. Kitabede son kartuşta inşa tarihi okunmaktadır.
Kitabesi:
Hazret-i Sultan Ahmed Hân-ı sâhib-ma’delet / Kim odur zîb-i serîr-i saltanat zıll-ı Hudâ
Bir şehenşâh-ı mu’azzamdır ki âbâd eyledi
Milket-i islâmı ‘adl u dâd ile ser-tâ-be-pâ / Mahrem-i hâssı Nizâm’ül-mülkü sadr-ı a’zamı / Ya’nî İbrahim Pâşâ-yı ‘inâyet intimâ
Şehriyâr-ı ‘âleme celb-i du’â-yı hayr içün / Nice hayrât eyledi ol menba’-ı rüşd ü zekâ
Duhter-i sa’d-ahter-i ‘ismet-semîri gördü kim
Vâlid-i zî-şânı bî-had çeşmesâr eyler binâ / Ol dahi bir çeşme bünyâdına niyet eyledi / Sırr-ı vâlidden alınca feyz u eltâf u ‘atâ
Şevher-i sâmî-mekânı kethudâ-yı âsafı / Ya’nî hem-nâm-ı Mehemmed sıhr-ı sadr-ı pür-sehâ
Eyleyüb bu karyeyi manzûr-ı ‘ayn-ı iltifât
Kıldı hem câmi’ binâ hem çeşmesâr-ı dil-küşâ / Pâdişâh-ı ‘âlem ârâ-y-ile sadr-ı a’zamı / Birbirinden itmeye tâ haşre dek Mevlâ cüdâ
Şâkirâ didim leb-i âdâb ile târihini / İç bu zîbâ çeşmeden ‘ayn-ı hayât-ı cân-fezâ 1136
KAYNAK: OSMANLI DÖNEMİ İSTANBUL SEBİL VE ÇEŞME KİTABELERİNİN BİÇİM VE İÇERİK AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ
Beyza TAYMAZ
FOTOĞRAFLAR: MUSTAFA GÜRELLİ
