HACI İLYAS CAMİİ – MİLAS / MUĞLA
Menteşe Oğulları ‘ndan bugüne kadar kalabilmiş en eski camidir.
Hacı İlyas Cami; Orhan bey zamanında 1330 (730) tarihinde Milas’ın Hacı İlyas Mahallesinde inşa ettirilmiştir ve bu yapıyla Anadolu’nun en güney batısında Beylik kuran Menteşe Türkmenleri’nin, mimaride komşuları Aydınoğulları’ndan geri kalmayan bir canlılık gösterdikleri anlaşılır.
Basık kemerin altında girift (eski hat sanatında boş yer bırakmayacak biçimde iç içe istif edikmiş yazı) sülüs hatla yazılmış olan dört satırlık kitabede caminin Selahaddin adında bir kişi tarafından yaptırıldığı yazılıdır. Bu kişinin kim olduğu bilinmese de Evliya Çelebi, Milas velilerini sayarken Selahaddin Sultan adını kullanmaktadır. Ayrıca, İsmail Hakkı Uzunçarşılı (1888-1977 / siyasetçi –
tarihçi) bu kişinin caminin banisi olabileceğini ileri sürer.
Yapıda banisi olduğu düşünülen Selahaddin beyin adının geçtiği kitabe dışında biri son cemaat yerinin kemerleri arasında, diğeri inşa kitabesinin üzerinde yer alan iki kitabe farklı dönemlere ait düzenleme ve restorasyonları belirtmektedir. Bunlardan kapı üzerinde bulunanı 1855-56, diğeri ise 1920 yılında yapının İhya edildiği belirtir.
Kuzey cephede bulunan 15 metre uzunluğundaki son cemaat yeri üç bölümden oluşmaktadır ve yapının orijinal bir parçasıdır. Ayrıca yapının bu bölümü daha sonra oluşacak olan klasik bir plana örnek teşkil etmektedir. Üç bölümün de üzerinde kendilerine ait üç adet kubbe bulunmaktadır ve bu üç kubbenin de üzerleri harimde de olduğu gibi yine kiremitle örtülüdür. Kubbeye geçişler tromplarla sağlanmaktadır. Kubbeleri taşıyan dört adet paye bulunmaktadır. Giriş kısmı yani ortada bulunup diğerlerine göre daha büyük ve geniş olan sivri kemer dışında kalan kemerlerde aralara devşirme sütunlar yerleştirilerek payelere destek sağlanmıştır ve ikiz sivri kemerler oluşturulmuştur. Ortadaki giriş kemeri dışında kalan bütün kemerlerin aralarında ahşap gergiler bulunur. Batıda yönünde bulunan iki kemer arasında ise 1920’de yapılan onarıma ait kitabe bulunmaktadır
Son cemaat yerinden harime geçişi sağlayan cümle kapısı mermer malzemeden inşa edilmiş olup, kapının etrafı bordür ile çevrelenmiştir. Kapı alınlığında, sivri kemerli bir nişin içerisinde sülüs yazı kuşağı ile yazılmış yapı kitabesi bulunmaktadır. Cümle kapısının hemen üst tarafında ise 1855-56’de yapılan onarımın dört satırdan oluşan kitabesi bulunmaktadır. Cami kareye yakın dikdörtgen bir plana sahiptir. Harimin tamamı düz ahşap bir çatı ile örtülmüştür. Çatıyı, ana mekânda üç sahın oluşturan iki ana paye taşımaktadır. Kırma çatı olan bu alanın üzerini tamamen kiremit örtülüdür.
Harimin güney yönünde dört, doğu, batı ve kuzey yönlerinde ikişer pencere olmak üzere toplamda on penceresi bulunmaktadır. Harimin kuzey yönünde, girişin hemen üzerinde iki duvar arasını tamamen kaplayan mahfil tamamıyla ahşaptır. Mahfili sekiz ahşap taşıyıcı ayakta tutmaktadır ve yukarı çıkışlar batı duvarındaki ahşap merdivenlerle sağlanır.
Harimin kuzey yönünde, girişin hemen üzerinde iki duvar arasını tamamen kaplayan mahfil tamamıyla ahşaptır. Mahfili sekiz ahşap taşıyıcı ayakta tutmaktadır ve yukarı çıkışlar batı duvarındaki ahşap merdivenlerle sağlanır.
Mihrap sade ve gösterişsizdir. Altın rengi mukarnas süslemeler kavsarayı oluşturur ve bu sade ve gösterişsizliğin içerisinde göze çarpan tek unsurdur. Sonraki dönemlerde yerleştirilen bir yazı levhası mihrabın hemen üzerinde, diğer iki levha ise üst kısmın iki kenarında yer almaktadır.
Minberin tamamı ahşaptır ve o da gösterişten uzak bir görünüm sergiler. Üzerinde hiç süsleme bulunmayan minberin giriş kısmının üzerinde sülüs bir yazı kuşağı bulunur ve yüksek bir girişe sahiptir. Minberin taçlık kısmında konik bir külah ve onun da üzerinde yine ahşaptan bir alem bulunur.
Yapının güneydoğu köşesinde bulunan vaaz kürsüsü de yine ahşaptandır ve korint bir sütun başlığı üzerinde durmaktadır. Minare caminin batı duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. 27 basamaklı mermer merdiveni ile minareye çıkış sağlanır.
Kare kaide üzerine oturan minare, 1957 yılında yaşanan deprem sonucunda yıkılmış, 1961 yılında tekrar inşa edilmiştir. Yapı malzemesi olarak kesme taş kullanılan minarenin gövdesi silindiriktir. Şerefe altlığı mukarnas ya da dışa çıkıntılı ok olarak adlandırılabilecek tarzda süslenmiştir. Gövdesinde üç adet aydınlatma mazgalı bulunmaktadır. Tek şerefe bulunan minarede, bu kısım da yine kesme taştan oluşturulmuştur. Minarenin son noktası olan külah ise kurşun kaplanmıştır.
