ESKİ GÖRDES PAZAR CAMİ – GÖRDES – MANİSA

 Eski Gördes’teki tarihi Pazar Camisi, Eski Gördes’ten kalan tek hatıra o. Gördes tarihinin ayakta kalan tek mimari eseri olan cami, yıkılmaya yüz tuttuktan sonra uzun yıllar viran halde kalmıştı. Yıllarca kırık dökük haliyle bir maziyi canlandırdı. Gördesliler şehrin yenisine taşındıktan sonra, onu asla terk etmediler. Merhum Halıcı İsmail Efendi uzun yıllar bakım ve onarımını üstlendi.

   Vakıflar Genel Müdürlüğünün katkısıyla restorasyon işlemleri yapılan cami, orijinal haline döndürülmüştü. Çalışmalar geçen yıl bitirilmiş, ancak cami ibadete açılmamıştı. Ramazan ayında ibadete açıldı.

     Yapıda iki kitabe mevcuttur. Ancak her ikisi de tamir kitabesidir. Biri doğu cephede, caminin alt katındaki pazara girişi sağlayan basık kemerli kapı açıklığının yukarısında yer alır ve buradaki H.I289 ibaresinden M.I8’72 yılında yandığı anlaşılmaktadır. Diğeri son cemaat yerinde, harim kapısının yukarısındadır ve H.1338- 134l /M.l919-1922 tarihleri okunmaktadır. Bu durumda caminin 1872 yılından önce inşa edildiği ortaya çıkmaktadır.

Yapının duvarlarında yer yer çatlaklar mevcuttur. Eski Gördes halkı heyelan sebebiyle 1950-1960 yılları arasında şimdiki Gördes’e taşındığından caminin cemaati de kalmamıştır. Bu nedenlerle günümüzde ibadete kapalıdır.

 Doğu cephedeki kitabe:

Kad uhrikat haze’l-cami

Tahta livaihi huna ashabu’l-hayrat ve’ l-eşraf

Fi sene tis’ın ve semanin ve mieteyn ve elf 1289

Harim kapısı 1ukarısında yer alan kitabe:

Kalallahu Teala inne buyuti ve arzi el-mesacid ve inne

Zuvvari fiha ameluha ve tubü li-abdin tetahhara fi beytihi sümme

zareni fi beyti

Fe-hakkun ale’ l-müzevvir-i en-yukrime zairihi fe-lev kaneti’t dünya tedüm

 l34l Lev ehakkun le kane Rasulallahi fiha muhalleden lehü 1338

(Kitabeler Doç. Dr. Abdülkadir Dündar tarafindan okunmuştur)

 İNCELEME: Bina, iki katlı bir kuruluşa sahiptir. Üst kat cami, alt kat ise zamanının pazar yeri olarak tasarlanmıştır. Cami, doğu_bafi yönünde dikdörtgen planlı prizmatik bir kütle teşkiliyle inşa edilmiştir. Kuzeyinde aynı yönde dikdörtgen planlı son cemaat yeri bulunmaktadır. Örtü sistemi alaturka kiremit kaplı, kırma çatıdır. Duvar örgüsünde esas itibariyle moloz taş kullanılmıştır. Ancak köşelerde, bütün kapılarla kuzey cephedeki pencerelerin kemer ve sövelerinde düzgün kesme taşa yer verilmiştir. Minare kaidesinde alternatif yerleştirilmiş taş-tuğla sıraları göze çarpmaktadır. Pencere ve nişlerin kemer alınlıklarında, testere dişi biçimi saçaklarda, minarenin gövdesinde tığla malzeme tercih edilmiştir. Yapının cepheleri, masif bir kütle etkisi bırakmakla birlikte, pencere açıklıkları Ve eyvan sıraları bu masifliği kısmen gidermektedir. Doğu ve bati cephe tamamen simetrik düzenlenmiştir. Harim kütlesinde altta ve üstte basık kemerli ikişer pencere yer alır. Alttaki pencereler daha büyüktür. Alt kat hizasında, doğu ve batı cephe akslarında pazar yerine açılan basık kemerli birer kapı açıklığı bulunmaktadır. Kapıların iki yanında sivri kemerli birer e1van mevcuttur. Doğu cephe deki kapı açıklığının yukarısında oval bir kartuş içerisinde kitabe görülür. Batı cephedeki kapı açıklığı, moloz taşlarla harçsız bir şekilde örülerek kapatılmıştır. Yapının en hareketli cephesi güney cephedir. Altta ve üstte simetrik yerleştirilmiş basık kemerli dörder pencere vardır. Alttaki pencereler daha büyük ebattadır. En altta, ortadaki diğerlerinden daha büyük ve geniş olmak üzere, yarım daire kemerli beş eyvandan ibaret dükkân mekanları dikkat çekmektedir. Eyvanların kemer köşeliklerindeki kare delikler sundurma şeklinde yapıldığı anlaşılan örtüyü taşıyan ahşap kirişlerin yuvaları olmalıdır. Eyvan kemerlerinin her birinin yukarısına, pazar yerini aydınlatmak amacıyla yarım daire kemerli dar, uzun birer pencere açılmıştır. Caminin bütün kapı ve pencerelerindeki kilit taşları dışa taşıntılı yapılarak vurgulanmıştır. Güney bati ve güneydoğu köşeleri harim kütlesinin zemin seviyesine kadar pahlanmıştır. Pahların üst kısımları mukamaslı kavsara şeklinde düzenlenmiştir. Güneybatı köşedeki pahın kavsarasında üç gonca kabartması; güneydoğudaki kavsarada ise yaprak sırası şeklinde bir düzenleme dikkat çekmektedir. Minare batı cephede, Son cemaat yeri ile harim kütlesinin birleştiği köşededir. Minare kaidesi hemen hemen saçak hizasına kadar yükselir ve iki farklı düzenlemeye sahiptir. Yarı seviyesine kadar kare planlı, yukarısı ise kuzeybatı ve güneybatı köşelerinin pahlanmasıyla elde edilen beşgen görünüşlüdür. Bu beş kenarlı kısmın kuzey, güney ve batı cepheleri sivri kemerli yüzeysel nişlerle hareketlendirilmiştir. Kemer alınları tuğla malzemelidir. Silindirik gövdeye poligonal kısa bir pabuçla geçilir. Şerefe altı testere dişi biçiminde düzenlenmiştir. Peteğin üzeri konik külahlıdır.

Beden duvarları testere dişi biçimi Saçakla Sınırlanmaktadır. Doğu Ve batı cephe saçakları sağlam durumda iken güney cephedekiler kısmen dökülmüştür. Kuzey cephede saçak yoktur. Kuzey cephede yer alan Son cemaat yeri yapıya sonradan eklenmiş gibi görünmektedir. Özellikle doğu cephede dilatasyon son derece belirgindir. Ancak gerek alaturka kiremit kaplı, kırma çatılı örttü sistemindeki bütünlük, gerekse batı cephe boyunca uzanan saçağın son cemaat yerinde de hiç değişmeden devam etmesi ve yine bu cephedeki duvar örgüsü ile malzemede gözlenen uyum çelişki yaratmaktadır. Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen planlıdır. Doğu ve batı yanlan kapalıdır. Doğu duvarı, güneydoğu köşeden kuzey batıya doğru hafifçe kırılmaktadır. Bağdadi tekniğinde yapılmış, altı ahşap kare ayağa oturan beş kemerle dışa açılmaktadır. Ortadaki kemer açıklığı ikiz kemer şeklinde tasarlanmıştır. Yandakiler yarlı daire kemerli ve daha geniştir ikiz kemerin ayakları kare planlı taş kaidelere otururken diğer kemer ayakları yaklaşık 50 cm. yüksekliğindeki duvara oturmaktadır. Her kemerin yukarısında birer oculus vardır. Ayrıca ikiz kemerin üzerine rastlayan yerde, saçağın tavanında kare çerçeve içerisinde yan yana sıralanmış dairelerden meydana gelen ve kabartılarak işlenmiş geometrik bezeme görülmektedir. Mekânın doğusunda, duvara bitişik yapılmış “L” formlu on dokuz basamaklı ahşap merdiven mahfil katıyla irtibat sağlamaktadır. Harimin kuzey cephesinde altta ve üstte yarım daire kemerli dörder pencere mevcuttur. Alttakiler daha büyüktür. Kemerler ve söveler düzgün kesme taştan dışa taşıntılı yapılmıştır. Eksende yer alan harim kapısı da boyuna dikdörtgen bir kütle şeklinde hafifçe dışa taşkındır. Kapı açıklığını teşkil eden yarım daire kemer, silmeli başlık ve kaidelere sahip kare ayaklara oturmaktadır. Kilit taşına ve ayakların tam ortalarındaki kare pano içerisine birer ay-yı|dız motifi kabaı1ılmıştır. Kapı açıklığının yukarısına yarım daire şeklinde çıkıntı yapan, ahşap korkuluklu mükebbire yerleştirilmiştir. Mükebbirenin mahfille bağlantısı yine hafifçe dışa taşkın, düzgün kesme taş söveli, yarım daire kemerli küçük bir kapı ile sağlanmaktadır. Bunun kilit taşında da ay-yıldız motifi görülmektedir. Harim kapısı ile mükebbire arasında enine dikdörtgen şeklinde dört satırlık kitabe levhası yer almaktadır. Harim, doğu-batı yönünde dikdörtgen planlı, düz ahşap tavanlı bir mekândır. Tavanın ortasında çıtalardan hazırlanmış kare çerçeveli bir göbek vardır. Kare çerçevenin içerisine diyagonal bir çerçeve daha yerleştirilmiş, köşelerine de ay-yıldız motifleri işlenmiştir. Diyagonal çerçevenin ortasına ince çıtalardan sekiz kollu bir yıldız yapılmıştır. Pencerelerin harime bakan yüzleri boyuna dikdörtgen biçimlidir. “U” şeklinde bir mahfil, harimi üç taraftan dolaşmaktadır. on iki adet ahşap sütunla taşınmaktadır. Güneydeki sütunlar duvara yarı gömülüdür. Ahşap sütunlar, mahfil katında da aynı düzeni yansıtırlar. Kuzeybatı köşede minareye irtibat sağlayan bo1.una dikdörtgen basit bir açıklık vardır. Mihrap, kapı açıklığı ile aynı aks üzerindedir. Yarım daire sade bir niş şeklindedir. Her hangi bir süsleme söz konusu değildir. Mihrap nişinin yukarısında yer alan enine dikdörtgen yazı levhasındaki H. 1369 (M.1949) ve M.l953 tarihleri ilgi çekicidir. Yapı bu tarihlerde onarım geçirmiş ve levhalar da onarımlar sırasında konulmuş olmalıdır.

Minber, mihrabın batısındaki iki pencere açıklığı arasına yerleştirilmiş ahşap bir unsurdur (Fotoğraf 17). Yan aynallklarda enine Ve boyuna dikdörtgen panolardan ibaret geometrik taksimatlı bir süsleme görü1ür. Korkuluğunda da “S” kıvrımlı bir süsleme dikkat çeker. Mihrabın doğusunda, duvara bitişik vaziyette, dairesel formlu ahşap bir vaiz kürsüsü mevcuttur. Pazar yeri fonksiyonu gören alt kata, doğu Ve batı duvarları aksına yerleştirilmiş basık kemerli birer kapı açıklığından girilmektedir (Fotoğraf 18, 6). Doğu cephede kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş oval kitabe panosu görülür. Pazar yeri, harim mekanı gibi doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Burada ahşap direklerle yapının desteklendiği anlaşılmaktadır. Ancak direklerin yerleştirilişi nizami değildir. Bazıları büyük bir ihtimalle sonradan eklenmiştir. Bir direğin altında görülen kare taş kaideden hareketle asıl halinde de ahşap/taş desteklerin kullanıldığı söylenebilir. Mevcut duruma göre mekânın güne}inde üç, ortasında beş, kuzeyinde ise sekiz direk bulunmaktadır. Batı kenarda, oı1adaki direğin hemen kuzeyinde bir direk daha vardır. Taban, taş döşemelidir. Kuzey ve güneyde, ortada bir koridor teşkil edecek şekilde mekân boyunca uzanan hafif yüksek birer seki yer almaktadır. Güney duvarda, dış cephede yarım daire kemerli dar-uzun pencereler iç mekâna mazga| olarak açılmaktadır. Dışa bakan tarafları sonradan kapatılmıştır. Dış cephedeki eyvanların kemer izleri içerden belli olmaktadır.

Mekânın kuzey duvarındaki boyuna dikdörtgen iki kapı açıklığı ile son cemaat yerinin altında yer alan depoya geçilmektedir. Doğudaki kapı açıklığı moloz taşlarla harçsız şekilde örülerek kapatılmıştır. Depoya ayrıca caminin kuzeybatı köşesinde yer alan düz lentolu dar bir kapıdan da girilmektedir. Kuzey ve doğu duvarlarında dikdörtgen biçimli ikişer küçük pencere mevcuttur, Güney duvarının ortasında yaklaşık 1,5 m. yüksekliğinde, 1 rn genişliğinde payanda şeklinde taştan bir kütle görülmektedir. Burada da doğu-batı yönünde uzanan iki sıra ahşap direk söz konusudur. Kuzeyde yedi, güneyde beş direk vardır.

KAYNAK: TÜRK KÜLTÜRVARLIKLARI ENVANTERİ MANİSA – İLÇELERİ