ŞANİZADE ATAULLAH EFENDİ ANITI – TİRE / İZMİR
Şânizade Mehmet Ataullah Efendi (d. 1771 – ö. 1826), Osmanlı hekim, çevirmen, yazar, tarihçi. XIX. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı İmparatorluğu’nda yetişmiş önemli bilim adamlarından birisidir. Tıp, tarih, matematik, edebiyat ve coğrafya alanında eser çeviren ve yazan Şânizade, daha çok Osmanlı-Türk tıbbının çağdaşlaşmasındaki öncü rolü ile tanınır. Avrupa tıbbına ait bilgileri Osmanlı’ya aktarmak üzere Almanca’dan çevirdiği beş ciltlik eserin 1820 yılında tek cilt olarak basılan ilk üç cildi Osmanlı Devletinde basılan ilk tıp kitabı olmuştur.
Şanizade Ataullah Efendi’nin Hayatı:
Şanizade Ataullah Efendi, 1771 yılında İstanbul, Ortaköy de bir yalıda dünyaya geldi. Asıl adı Mehmet Ataullah‘tır. Tarak yapıcısı anlamına gelen Şâni sözcüğü, büyük dedesinin mesleğinden gelen aile lakabıdır. Babası Şânizade Hacı Mehmet Sadık Efendi dir.
1786’da medrese eğitimini tamamladıktan sonra Süleymaniye Tıp Medresesi ve Halıcıoğlu Mühendishanesi’nde okudu. Medresede öğrendiği Arapça ve Farsçadan sonra Mühendishanede okurken Ahmet Vefik Paşanın dedesi Yahya Naci Efendi den İtalyanca ve Fransızca öğrendi. Tıp öğrenimini medresede yapmış olsa da dil bilgisi sayesinde Batının çağdaş tıbbından da haberdar oldu; eski ve yeni tıbbı birleştirmeye çalıştı. Çeviri eserleriyle batı tıbbını Osmanlı hekimlerine tanıtmak istedi. Öğrenimini tamamladıktan sonra 30 yıl boyunca bir görev almayıp ordu kadısı olan babası ile birlikte dolaştı. 1816’da Eyüp Sultan Mahkemesi kadısı olarak atandı. Çorlu medresesi müderrisliği, Haremeyn (Mekke ve Medine) evkaf müfettişliği gibi görevlerde bulundu.
1819-1825 arasında vak-anüvislik (tarih yazıcılığı) yaptı. 1808-1821 arasında meydana gelen olayları aktaran ve Şânizâde Tarihi adıyla bilinen dört ciltlik bir eseri yazdı.
Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi adlı cemiyetin içinde yer alan Şânizade, bilim ve kültürün çeşitli alanlarında isteyenleri eğitmek üzere toplanan bu cemiyette fen dersleri verdi.
Devrin hekimbaşısı Mustafa Mesut Efendi azledildikten sonra Şanizadenin hekimbaşılığa gelmesi söz konusu olduysa da bir siyasi çekişme sonucu kendisi yerine Mustafa Behçet Efendi hekimbaşı olarak atandı. 1826 da Yeniçeri Ocağı nın kaldırılması ve yeniçerilikle birlikte Bektaşi tarikatının lağvedilmesinden sonra Şânizade de Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesindeki faaliyetleri nedeniye Bektaşi olduğu öne sürülerek vak-anüvislik görevinden azledildi; Tire ye sürgün edildi. Sürgün kısa süre sonra kaldırıldı ancak rivayete göre Şânizade, af fermanını getiren Tire voyvodası Eğinli Ali Bey in (itlakınıza) (affınıza) diyeceği yerde (itlafınıza) (idamınıza) demesi üzerine kalp krizi geçirerek hayatını kaybetti.
Şanizade Ataullah Efendi’nin Eserleri:
Şânizade Ataullah Efendi’nin Tıp alanında en önemli yapıtı, Hamse-i Şanizade adlı beş kitaptan oluşan eseridir. Söz konusu beş kitap Miratül Ebdan fi Teşrih-i Azaül-İnsan (anatomi hakkındadır), Usulüt Tabia (küçük hacimli bir fizyoloji kitabıdır), Miyarul-Etibba (hekimler için pratik tıbbı eğitim kitabıdır), Kanunül-Cerrahin (cerrahi hakkında) ve Mizanül-Edviye (ecza hakkındadır) isimlerini taşır. İlk üç kitap tek cilt olarak İstanbul Dart-Tıbaatül-Amire‘de 1820 yılında basıldı ve Osmanlı da basılan ilk tıp kitabı oldu. Hamsenin dördüncü kitabı 1828 yılında Mısır’da Bulak Matbaasında Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından basıldı. Beşinci kitap ise basılmayıp yazma olarak kaldı.
Onun yeni tıp kavramlarını anlatırken türettiği yeni Türkçe tıp terimleri, Cemiyeti Tıbbiyenin hazırladığı 1873 yılında basılan tıp lügati için bir temel olarak kullanıldı Şanizade tümünü Charles Bossut‘ın kitabından tercüme ettiği matematiğe ait üç kitap yazmıştır. Bu kitaplar: Usul-i Hesa, Usul-i Hendese, Cebir Mukabele adlarını taşır.
Askerlik alanında tercüme edilmiş dört kitabından III. Selim ve II. Mahmut tarafından orduda yenilik hareketlerinde yararlanıldığı düşünülür. Askerlik alanındaki kitaplarının adları: Vesaya Name-i Seferriyye, Usul-i Sak, Tembihat-i Hükümran, Tanzim-i Piyâdegân ve Süveriyân dır.
Edebiyat, hat, resim ve müzikle de uğraşan Şânizade Ataullah Efendi, şiirlerini Şânizade-i Divan adlı bir kitapta topladı.
Şânizade Ataullah Efendi, Coğrafya ile ilgili olarak Tarifat-ı Sevahil-i Derya adlı bir kitabı vardır.
