ENDÜRLÜK KİLİSESİ – TALAS / KAYSERİ

Yeri: Kayseri ili, Talas ilçesi, Endürlük mahallesinde bulunmaktadır.

Bugünkü durumu: Yer yer yıkılmış, tamire muhtaç ve kullanılmayan bir kilisedir.

Tarihi: 1831-1835 yılları arasında yapılmıştır.

Plan ve mimari özellikleri: Talas’a bağlı Endürlük mahallesinde bulunan kilise, kitabesiyle günümüze ulaşmış bir Türk Ortodoks kilisesidir. Kilisenin etrafı yüksek duvarlarla çevrilidir. Bir düzlüğe inşa edilmiş olan kilise doğu batı doğrultuda dikdörtgen plânlıdır. Yapının beden duvarları saçak kısmında yarım daire ve düz profilli silme kuşaklarıyla çevrilidir. Yapının genel görünümünde cepheleri taçlandıran üçgen alınlıklar dikkati çeker. Yapının kuzey ve güney cephelerinin yarısına kadar, batıdaki narteksin uzantısı olan revaklar görülür. Kuzey cephede altlı-üstlü olarak düzenlenmiş 12 pencere açıklığı yer alır. Alt pencereler, dikdörtgen biçimli yuvarlak kemerli ve üçgen alınlıklı iken üst pencereler dikdörtgen formlu ve yalındırlar. Yapının doğu cephesi aspislerin yarım daire çıkıntılarıyla diğer cephelerden farklıdırlar. Orta apsiste iki, yan apsislerde birer pencere açıklığı görülmektedir. Ana apsisteki pencereler dikdörtgen formda ve üçgen alınlıklı iken yan apsistekiler dikdörtgen formda, yuvarlak kemerli ve alınlıksızdırlar.

Ayrıca bu cephede yapıyı kuşatan kalın silmelerin dışında apsis ve yan apsisleri çeviren bir silme kuşağı daha bulunur. Güney cephede, güneydoğu köşede yer alan ve naosa giriş-çıkışı sağlayan bir kapı bulunur. Bu kapı hariç kuzey cepheyle simetriktir. Narteks galerisi güney cephenin ortasına kadar uzanır. Galerinin büyük bölümü yıkılmıştır.

 Narteksin güneybatı köşesindeki tonozlu bölümden arkad olarak adlandırılan bölüme çıkış sağlanmaktadır. Yapıya girişin bulunduğu batı cephe daha gösterişlidir. Narteksin üzeri çapraz tonozlarla örtülmüştür. Çapraz tonozlar arasında ikiz desteklerin batıya uzanan kemer atkıları arasında da dar beşik tonozlar bulunmaktadır. Kemer karınlarının uçlarına figürler resmedilmiştir. Naosa giriş ana apsisisin simetriği olan batı cephedeki üç kapıdan sağlanmıştır. Ortadaki kapı yanlardakinden daha yüksek ve geniş olup yanlardan gömme ayaklarla kuşatılmıştır. Ayakların profillendirilmiş başlıkları arasında uzanan yatay silme kuşağı ile üstteki üçgen alınlık arasında yatık dikdörtgen pano yer almaktadır.

Pano büyük olasılıkla yerinde olmayan ve mahalle muhtarlığında bulanan kitabenin yeridir. Cephenin üst kısmında ortada elips, yanlardaki yatık yürek biçimli üçlü açıklık bulunmaktadır. Kilisenin yer döşemeleri sökülmüştür. Duvardaki sıvalar dökülmüş ve resimlerin çoğu tahrip edilmiştir. Orta nef 6.85 m. genişliktedir. Yan neflerin genişliği ise 4.55 m.dir. Nefler birbirinden dörderden sekiz sütunla ayrılmıştır. Yüksek köşeli ve iki katlı altlıklar üzerinde yükselen sütunlar yuvarlak kemerlerle birbirlerine bağlanmıştır. Sütunlar volütlü başlıklara sahiptirler. Güneydeki yan nefi ana neften ayıran doğudan ikinci sütunun başlığı altında yapının 1831 tarihini veren kitabesi vardır. 4.55 m. açıklıkla yerleştirilen sütunlar, batıya doğru daha geniş açıklık bırakarak 6.85 m. mesafeli yerleştirilmiştir. Pandantifle geçilen kubbe eteğine 5 pencere açılmıştır. Yan neflerin üzeri alçak çapraz tonozlarla örtülerek orta nefin vurgusu güçlendirilmiştir.

  Kilisenin kuzeybatı ve güneybatı köşelerindeki basık kemerli kapılar ve duvar içindeki merdivenlerle çıkılarak üst kattaki galeriye ulaşılmaktadır. Kuzey cephe 12 pencere açıklığına sahiptir. Kuzeybatıdaki alt pencerelerden ikisi elips şeklinde diğerleri dikdörtgen boyutludur.

Kuzeydoğu ve güneydoğu köşede, din adamlarının inzivaya çekildikleri odaya çıkışı sağlayan kapılar yer almaktadır. Ana apsisi yan apsislerden ayıran duvarların ön yüzlerinde yuvarlak kemerle çevrilmiş dört köşe birer niş bulunmaktadır. Yapının güney duvarı 11 pencere ile boşaltılmıştır.

  Yapının pencerelerinden biri eserin 1946 yılında camiye çevrilmesi dolayısıyla mihrap olarak kullanılmak amacıyla kapatılmıştır. Batı köşelerdeki kapılardan ve duvar içindeki merdivenlerden galeri katına çıkılmaktadır. 1,5m.yakın bodur desteklere oturan yuvarlak kemerler, taş örgülü çapraz tonozlar, köşeleri volütlü başlıklar galerinin göze çarpan unsurlarıdır.

  Kilisenin kuşatma duvarlarının güneydoğu köşesinde yer alan çan kulesi, çok katlı kuruluşu, açıklığı bol yapısıyla yükselmektedir. Girişi güneydoğudandır. Sekizgen kaidesi, kuşatma duvarının yüksekliğine kadar yükselmektedir. Üst iki katın sütunlu kemerli yapısı, sivri tepelikli kubbe ile taçlandırılmıştır. Gövdede alt kısım düzgün kesme taş iç duvarlarını dıştan saran sütunlu kemerli sağır galeri ile çift halkalı bir yapı gösterir. Üst kat ise sütunlara oturan yuvarlak kemerleri ile sekizgen plânı sürdüren her yöne açık kuruluştadır. Yuvarlak kemerlerin kuşattığı büyük açıklıklar yanındaki dar açıklıklarla narteks galerisindeki arkad esprisi kulede de gözlenmektedir. Kemer içlerinin dişli yapısı, kubbe saçaklarının dilimli sarkmaları ve kemer aralarındaki kabartmalar kulenin bezeyici öğeleridir.

Süslemesi: Kilisenin narteksinin kemerlerinin karınlarında aziz ve havarileri betimleyen resimler bulunmaktadır. Aziz ve havarilerin isimleri yazılmıştır. Kubbe yüzeyinde bitkisel bezeme bulunurken, pandantiflerde İncil yazarlarının tasvirleri yer almaktaymış. Apsis yarım kubbesinde de Kutsal Ruh betimlemesi bulunmaktaymış. Kuzey haç kolundaki tonozda da Meryem tasviri dikkati çekmektedir.

Malzeme ve teknik: Moloztaş dolgulu duvarlar, düzgün kesme taşlarla kaplanmıştır. Kitabelerde mermer kullanılmıştır. Sütunlar arasındaki gergilerde demir malzeme kullanılmıştır.

Kitabesi: Yapıda bulunan iki kitabe 1831 ve 1835 tarihlerini taşımaktadır. Kitabe Rum harfleriyle Türkçe (Karamanlıca) yazılmıştır. Kitabede, yapının Celeboğlu Hacı Murat Kalfa tarafından 8 Eylül 1835 yılında inşa edildiği yazılıdır.

Tarihlendirme: 1835 yılında inşa edilmiştir.

Kaynakça: Fügen İlter, “19.Yüzyıl Osmanlı Dönemi Mimarlığında, Kayseri Yöresi Hıristiyan Yapıları: Germir ve Endürlük Kiliseleri”, Belleten, S.205, (1989), s.1661-1682. Osman Eravşar, Seyahatnamelerde Kayseri, Kayseri 2000. Harun Güngör, “Karamanlıca Üç Kitabe”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Ekim 1989, s.34. Şeyda Güngör Açıkgöz, Kayseri ve Çevresindeki 19.Yüzyıl Kiliseleri ve Korunmaları İçin Öneriler, (İ.T.Ü. Yayınlanmamış DoktoraTezi), İstanbul, 2007, s.67-72.

Harun Güngör, “Kayseri, Niğde ve Nevşehir Yöresinde Karamanlıca Kitabeler”, Sanat Yazıları, Prof. Dr. Zafer Baybutluoğlu Armağını (Editörler, Mustafa Denktaş, Yıldıray Özbek) Kayseri 2001, s. 305.