APOLLONIA AD RHYNDACUM ANTİK KENTİ – GÖLYAZI – NİLÜFER / BURSA
Apollonia ad Rhyndacum kenti, Nilüfer ilçesine bağlı Gölyazı Mahallesi’nde yer alan bir antik kenttir. Uluabat Gölü’nün içine girer şekilde arka arkaya uzanan adalar üzerinde yer alır. Apollonia’yı, aynı addaki diğerlerinden ayırt etmek için “ad Rhyndacum”, yani “Rhyndakos’un/Kocasu’nun Yanındaki” tanımı eklenmiştir. Bu nedenle antik yerleşim Apollonia ad Rhyndacum ismiyle literatüre geçmiştir. Kuruluş mitolojisine göre, Didymalı (Didim) Apollon’un öncülüğünde yapılan bir sefer esnasında kurulmuştur. Ancak bu dip tarihe ait herhangi bir iz henüz mevcut değildir. En erken tarihli arkeolojik belgelerin MÖ 5. yüzyıla ait olduğu ileri sürülse de, yaygın kanı MÖ 2. Yüzyılın ortalarına doğru kurulduğudur.
Kentin tarihi ile ilgili kabul edilebilecek en erken tarihli yazılı belge, Milet’te bulunmuştur. MÖ 2. yüzyılın ortalarına tarihlenen yazıtta, koloni kent Apollonia ile olan ikili ilişkilerini güçlendirmek üzere Milet’ten bir heyet gönderildiğinden bahsedilir. Böylece, Apollonia’nın Milet kentinin kolonisi olarak kurulduğu ortaya çıkar. Kent, MÖ 218 ve 188 yılları arasında bir ara Bergamalıların egemenliğinde görülmektedir. 183 yılında Romalılar tarafından Bergama kralı II. Eumenes’in elinden alınarak Bithynia kralı I. Prusias’a verilmiştir. Ancak, II. Attalos MÖ 156- 154 yılları arasında II. Prusias ile yaptığı savaşta Apollonia’yı kalıcı olarak Bergama topraklarına dahil etmiştir.
Apollonia ad Rhyndacum adının kaynağı konusunda iki hipotez bulunmaktadır; bunlardan birisi kentin koruyucu tanrısı Apollon, diğeri ise Bergama Kralı II. Attalos’un annesi Apollonis. Bilindiği gibi, Asya’nın kralı unvanını taşıyan II. Attalos, ölen annesi Apollonis’i büyük bir kutsal alana defnetmiş ve yakınlardaki bir göle annesinin adını vermiştir. “Lacus Apolloniatis” isimli bu gölün Uluabat Gölü olduğu iddia edilmektedir. Bu nedenle, Apollonia isminin Eumenes ve Attalos’un anneleri Apollonia’nın adı ile ilintili olduğunu düşünenler vardır.
MÖ 1. yüzyıldan itibaren kentte zenginleşme gözlenir. Kent sikkelerine göre, bunda kerevit ticaretinin gelişmesi ve Tanrı Apollon’un önem kazanması belirleyici olmuştur. Apollonia ad Rhyndacum, Roma İmparatorluk Döneminde Asya Eyaleti’nin kurulmasından sonra da Milet’in kolonisi olmaya devam etmiştir. Apollonia’da gümüş ve altın sikke darbı bulunmasa da Roma İmparatorluk Döneminde özgür kentler statüsüne (civitas libera) sahiptir. Özgürlük, kendi içinde bağımsız, ancak dış ilişkilerde Roma’ya karşı bağımlı ve onunla birlikte hareket eder şekildedir. Bununla birlikte bir ara Adramytteion (Edremit), bir süre de Kyzikos’a mahkeme merkezine (conventus juridicius) bağlıdır.
Apollonia, liman kayıtlarına göre İmparatorluk Döneminde bir liman kentidir. Marmara Denizi’ne bağlantı doğrudan Kocasu/Mustafakemalpaşa (Rhyndakos)/Susurluk Çayı üzerinden sağlanmaktadır. Efes’te bulunan bir yazıta göre, Apollonia’da imparatorluk adına liman vergisi toplamayla görevli bir procurator (müdür) bulunmaktadır.
Kentte bulunan yazıtlara göre, İmparator Hadrianus (MS 117–138), 124 yılındaki Mysia seyahatinde Kyzikos’a (Belkıs/Erdek) giderken Apollonia’ya da uğramıştır. İmparatorun ziyaretinden birkaç sene önce Mysia ve Bithynia bölgelerini etkileyen büyük bir deprem olmuş ve Nikomedia, Nikaia, Kyzikos gibi büyük metropoller de dahil olmak üzere birçok kentte hasar meydana gelmiştir. İmparator Hadrianus, afette etkilenen kentlere yaralarını sarmak üzere kendi hesabından finansal destekte bulunmuştur. Depremde zarar gören kentler arasında Apollonia ad Rhyndacum da bulunmaktadır. Nitekim bu tarihten sonra yeni bir imar faaliyeti başlamıştır. Ada bölümünü çeviren sur duvarında devşirme olarak kullanılan bir sunak üzerinde; İmparator Hadrianus, ΣΩΤΕP (kurtarıcı) ve KTIΣΤΗΣ (kurucu) sıfatları ile anılmaktadır. Bu yazıt imparatorun Apollonia ad Rhyndacum’a uğradığının bir diğer belgesidir.
268 yılındaki Got İstilası’nda işgal edilen kentler arasında Apollonia ad Rhyndacum da bulunmaktadır. MS 3. yüzyılın sonlarına doğru Diokletianus tarafından Asia Eyaletinde yapılan yeni düzenlemede Kuzey Mysia’da bulunan Apollonia ad Rhyndacum ve Hadrianoi şehirleri Bithynia Eyaleti’ne bağlanmıştır. Klaudios’un aktardığına göre, şehir MS 6. yüzyıldaki Hierokles’un Synekdemos’u esnasında hala Bithynia Eyaleti sınırları içerisindedir. Apollonia’nın Bithynia Eyaleti’ne bağlandığını MS 325 yılında düzenlenen Nikaia Konsili tutanakları da belgelemektedir. Erken Hıristiyanlık Döneminde, bir süre Nicomedia’ya (Kocaeli), sonrasında ise Kios’a (Gemlik) bağlı bir piskoposluk merkezidir. MS 680 ve 690 meclislerinde kentin adı Apollonia Theotokiana olarak geçmektedir. Bu listelere göre, şehir, Theotokiana ismiyle Pontus piskoposluk bölgesinin bir parçasını oluşturmaktadır ve Bithynia piskoposuna bağlıdır.
Apollonia ad Rhyndacum, kent nekropolünün büyük bir bölümü ve Kız Ada, Gölyazı olarak bilinen modern yerleşimin dışında kalmayı başarabilmiştir. Kente ismini verdiği düşünülen Tanrı Apollon’un Tapınağı, ana karadan yaklaşık 1 kilometre mesafede bulunan Kız Ada üzerinde yer alır. Ada terk edildikten sonra herhangi bir yerleşime sahne olmamış, bundan dolayı içine girilemeyecek oranda bitki örtüsü ile kaplanmıştır.
KAYNAK: AKTÜEL ARKELOJİ ( Yazı: Mustafa ŞAHİN )
