İZMİR SELÇUK ADI NEREDEN GELİR?
İlçenin ilk ismi antik çağlardan gelmektedir. Efes (Ephesus) adı yerleşim yerlerinin değişmesiyle Ayasuluk olmuştur. Bölge 1390-1914 yılları arasında Türk ve Osmanlı hakimiyetine girdikten sonra Selçuk adını almıştır.
Selçuk, İzmir’in güneyinde, İzmir-Aydın karayolu üzerinde yer alan İzmir’e bağlı denize kıyısı bulunan turistik ilçe ve bu ilçenin merkezi. Kuzeyinde Torbalı, batısında Ege Denizi, kuzeybatısında Menderes, kuzeydoğusunda Tire, doğusunda Germencik ve güneyinde Kuşadası ile çevrilidir. İzmir’e 74 km. mesafededir.
TARİHÇE
Selçuk eski adıyla Ayasuluk, 1304 yılında Aydınoğulları Beyliği’nin eline geçmiş ve 1426 yılında Osmanlı Devleti topraklarına katılmıştır. 1914’de Ayasuluk olan adı Selçuk olarak değiştirilmiş ve Kurtuluş Savaşından sonra da Akıncılar adıyla anılan Selçuk 1957 yılında İzmir İline dahil edilmiş ve ilçe unvanını almıştır.
Selçuk, Dünyanın en büyük açık hava müzelerinden biridir. Antik Çağ’ın en önemli yerleşim yerlerinden biri olmuştur. Selçuk’ta bulunan tarihi yapıların büyük bir bölümü ayaktadır. Efes ören yeri, Türk ve dünya turizmi açısından çok önemli bir merkezdir, Efes her yıl yaklaşık olarak 2 milyon ziyaretçi tarafından gezilmektedir. Selçuk Efes Müzesi, sahip olduğu ve sergilediği sadece yerel eserlerle Avrupa’nın en önemli ve en zengin müzelerinden birisidir. Bu etkinlikler dışında, müzede verilen konferanslar ve açılan resim sergileri kültür hayatını canlı tutmaktadır. Selçuklu sanatının en önemli eserlerinden biri olan İsa Bey Camii Selçuk’tadır. Cami, hem avlulu Türk Camii tipinin, hem de Anadolu sütunlu camilerinin bilinen en eski örneğidir.
Şirince köyü, popüler bir kırsal turizm merkezidir.
İlk çağın en ünlü şehirlerinden biri olan Efes, Küçük Menderes Nehri’nin sularını boşalttığı körfezin yakınında kurulmuştur. Tarıma elverişli toprakları, Doğu’ya açılan büyük bir ticaret yolunun başında oluşu, gerek Antik Çağ’da, gerekse de Hıristiyanlık döneminde çok önemli bir dini merkez oluşu, tarihe büyük bir kent olarak geçmesini sağlamıştır. İlim ve sanat dünyasında da adını duyurmuş, ünlü kişiler yetiştirmiştir. Bunlar arasında, rüya tabircisi Artemidorus, şair Kallinos ve Hipponaks, filozof Herakleitos, ressam Parrhasius, gramer bilgini Zenodotos sayılabilir.
Efes’in tarihi MÖ 6. binyıla kadar uzanmaktadır. Bu sonuca son yıllarda Arvalya ve Çukuriçi höyüklerinde ele geçen arkeolojik yerleşke bulgularıyla varılmıştır. Ayasuluk Tepesi’nde yapılan kazılar da Erken Tunç Çağı’ndan Hellenistik Çağ’a kadar kesintisiz yerleşmenin var olduğunu göstermiştir. Bu da eski Efes’in Ayasuluk Tepesi’nde olduğunu, buranın Anadolu kavimleri ve Hititler tarafından iskan edildiğini ispatlamaktadır. Ayrıca Hitit yazılı metinlerinde Apasas olarak geçen kentin bu kent olduğu da kesinleşmiştir.
Strabon ve Pausanias gibi yazarlar, tarihçi Herodot, Efesli şair Kallinos gibi antik kaynaklar Efes’in Amazonlar tarafından kurulduğuna ve yerli halkın Karyalılar ve Lelegler’den oluştuğuna işaret etmektedirler.
MÖ 1050’de Androklos, diğer eski Yunan kolonistleri gibi Anadolu’ya gelmiş, Efes ve civarını almıştır. Efes, MÖ 7. yüzyıl da Kimmerler’in istilasına uğrar ve Artemis Tapınağı yerle bir edilir. MÖ 560’da kent Lidyalılarca Artemision çevresine taşınır. MÖ 386’da akdedilen Kral Barışı’nın sonunda Efes, Büyük İskender’in gelişine dek sürecek olan Pers egemenliği altına girer.
Bugün gezilen Efes, büyük ölçüde, Büyük İskender’in generallerinden Lysimakhos tarafından MÖ 300’lerde kurulmuştur. Efes, Bizans Çağı’nda tekrar yer değiştirmiş ve ilk kurulduğu Ayasuluk Tepesi’ne gelmiştir.
EFES ÖRENYERİ
EFESİN TARİHÇESİ
Bugün gezilen Efes ise, Büyük İskender’in generallerinden Lysimakhos tarafından M.Ö. 300 yıllarında kurulmuştur. Hellenistik ve Roma çağlarında en görkemli dönemlerini yaşayan Efes, Asya eyaletinin başkenti ve en büyük liman kenti olarak 200.000 kişilik nüfusa sahipti. Efes, Bizans Çağında tekrar yer değiştirmiş ve ilk kez kurulduğu Selçuk’taki Ayasuluk Tepesi’ne gelmiştir.
Magnesia Kapısı: Efesin çevresindeki sur duvarlarının doğu kapısıdır. Panayır Dağı ayrı zamanlarda yapıldığı düşünülen iki kısımdan meydana gelen Lysimakhos surları ile tahkim edilmişti. Panayır Dağı ile Bülbül Dağı arasındaki hafif meyilli arazide, kazılarla açığa çıkarılmış tek kent kapısı olan Magnesia Kapısı bulunmaktadır. Damianus tarafından yeniden yaptırılan Artemision yolu ve Menderes Magnesias’na ve Kaystros vadisine giden yollar buradan başlıyordu.
Doğu Gymnasionu ve Devlet Agorası Hamamları : Magnesia Kapısı’nın tam kuzeyinde, M.S. 2.yy’ın 2. yarısında inşa edilmiş, yaklaşık 130 x 107 m. Ölçülerinde bir alanı kaplayan Hamam/Gymnasion (Roma Çağı okulu) külliyesi yer alır. Hamamın batı ve güney taraflarında yer alan salonları tabanları mozaik kaplıdır. Geç Antik Dönemde anayol üzerinde, mezarlık kilisesi olarak üç nefli bir bazilika inşa edilmişti.
Yukarı Agora (Devlet Agorası) ve Bazilika: İlk olarak Helenistik Dönemde inşa edilmiş, Roma Döneminde İmparator Agustus zamanında tamamlanmıştır. Agora ticaretin devlet kontrolünde organize edildiği, resmi toplantıların ve borsa işlemlerinin yapıldığı yerdir. Ayrıca Agora içerisinde Efes’in ticaret borsası işlevini gören bir bazilika da bulunmaktaydı. Agoranın ortasında dikdörtgen bir tapınak vardı.
Odeon: M.S. 2.yy’da Publius Vedius Antoninus ve karısı Flavia Papina tarafından yaptırılmıştır. Zamanında üzeri ahşap bir çatı ile kapalı olan yapıda Kent Meclisi toplantıları yapılmış ve konserler verilmiştir. 1.400 kişilik kapasiteye sahiptir. Scaenae frons iki katlı sütunlarla oluşturulmuş ve dışa taşan aedikulalar içinde heykellerle bezeliydi.
Prytaneion: Efes Antik Kenti’nin günümüz deyimiyle belediye binasıdır. Kentin ölümsüzlüğünü simgeleyen kent ateşinin hiç durmadan yandığı yerdir. Salonun çevresinde tanrı ve imparator heykelleri sıralanmıştı. Onarım çalışmalarında ayağa kaldırılmış altı dorik sütun üstünde Prytaneion’da görevli rahiplerin adları ve bazı dini metinler yer almaktadır. Bina ilk olarak Lysmachos döneminde M.Ö. 3. yy’da inşa edilmiştir. Günümüzdeki kalıntıların çoğu M.S. 1. yy’a aittir. Bu gün Efes Müzesinde sergilenen mermer Artemis heykelleri 4. yy’da meydana gelen bir deprem felaketinden sonra kült kuralları çerçevesinde buraya gömülmüşlerdi. Yanındaki yapılar kentin resmi misafirlerine ayrılmıştı.
Domitian Tapınağı: İmparator Domitian adına M.S 81-96 yaptırılmış büyük bir tapınaktır. Tapınağın önünde “U” şeklinde bir sunak bulunmaktaydı. Burada bulunan normal bir insan ölçülerine oranla çok büyük ölçülere sahip olan Domitian heykeline ait parçalar Efes Müzesinde sergilenmektedir. Tapınağın altında bulunan galeriler Efes yazıtlar galerisi ve depo olarak kullanılmaktadır.
Pollio Çeşmesi: Domitian Meydanının doğusunda yer alan Pollio Çeşmesi M.S. 97 yılında C. Afillius tarafından C. Sextilius Pollio adına yaptırılmıştır. Önünde büyük bir havuz bulunan çeşme halen Efes Müzesinde sergilenen Odysseus ve Polyphemos heykel grupları ile süslenmişti. Çeşmenin kuzeyinde olasılıkla hastane yapısı yer almaktadır.
Memmius Anıtı: İ.S. 1. yy’da İmparator Agustus döneminde inşa edilmiştir. Bir kitabeye göre anıt, diktatör Sulla’nın torunlarından Memmius adına ithaf edilmiştir. M.S. 4. yy’da kuzeybatısına büyük bir çeşme ilave edilmiştir.
Kuretler Caddesi: Büyük bölümü mermer kaplı olan caddenin inşası M.S. 1. yy’a tarihlendirilmektedir. Caddenin iki tarafında sütunlu, ahşap çatılı yürüme yolları (stoa) ve arkada yolun her iki yanında dükkanlar yer almaktaydı. Cadde şehrin ve İmparatorluğun ileri gelenlerinin heykelleri ile süslüydü. Caddenin altında şehrin kanalizasyon şebekesi bulunmaktaydı.
Herakles Kapısı : M.S. 4.yy sonlarında zafer takı olarak yaptırılan bu kapı Kuretler Caddesi’ni yaya yolu haline getirmiştir. Ön cephesinde bulunan Kuvvet Tanrısı Herakles (Herkül) kabartmaları dolayısıyla bu ismi almıştır. Kabartmalar İ.S. 2. yy’a tarihlenmekte olup başka bir yapıdan getirilmiş olmalıdır.
Trajan Çeşmesi : Cadde üzerindeki iki katlı anıtlardan biridir. M.S. 114 yılında İmparator Trajan adına yaptırılmıştır. Ortada İmparator Trajan’un kolosal bir heykeli bulunmaktaydı. Bu gün heykelinin ayağı altında görülen küre dünyayı simgelemektedir.
Yamaç Evler: Bülbül Dağı eteklerindeki teraslar üzerine yapılmış evlerde kentin zenginleri oturuyordu. Evler açık peristil bir avlu etrafına iki katlı olarak inşa edilmişlerdir. İlk inşa tarihi M.S. 1. yy olarak belirlenen evler daha sonraki yıllarda çeşitli ilave değişikliklerle şehir terk edilene kadar kullanılmışlardır. Evlerin tabanları mozaikler, duvarları mermer kaplama ve fresklerle dekore edilmiştir. Evlerin içinde çeşmeler ve yerden merkezi ısıtma sistemleri bulunmaktaydı.
Varius Hamamları: Romalıların en önemli sosyal yapılarındandır. Yapıldığı tarihten sonraki dönemlerde gimnasium gibi kullanılmıştır. Soğuk, ılık ve sıcak kısımlar, dinlenme, okuma ve oturma odaları vardır. 2. yy’da yapılmış, Bizans devrinde tamir görmüştür. Bir nişinde hamamı Hıristiyanlık döneminde onartmış olan Skholastikia’nın oturur pozisyondaki heykeli bulunmaktadır.
Umumi Tuvalet (Latrina): Ortasında sütunlarla süslü havuz olan umumi tuvalet yapısı, aynı zamanda toplanma yeri olarak da kullanılmıştır. M.S. 1. yy’la tarihlenmiştir. Yapının üç tarafında mermerden, aralarında bölme bulunmayan yan yana dizilmiş klozet şeklinde tuvaletler, oturma yerlerinin önünde içinden temizlik için su akan bir kanal ve tabanda mozaik döşeme bulunmaktaydı.
Aşk Evi: M.S. 2. yy’da İmparator Traianus – Hadrianus dönemlerinde iki katlı inşa edilmiştir. Mermer Cadde ve Kuretler Caddesinden iki girişi olan Evin tabanı mozaik ve mermerlerle, duvarları ise fresklerle kaplıdır. Bir odanın tabanında dört mevsimi simgeleyen renkli mozaikler vardır. Efes Müzesinde sergilenen Tanrı Bes denilen Priapos heykeli bu evde bulunmuştur.
Hadrianus Tapınağı : İmparator Hadrianus adına, M.S. 118-138 yıllarında P.Quintilis tarafından anıt tapınak olarak Varius Hamamı kompleksi içine, Kuretler Caddesine dönük inşa ettirilmiştir. Korinth düzenlidir. Alınlığında şehir ve şans tanrıçası Tike’nin kabartması yer alır. Efes’in kuruluş efsanesinin işlendiği firizlerin orijinalleri Efes Müzesinde sergilenmektedir. Sütunların önündeki yazılı heykel kaideleri Dioklotian, Maksimian, Constantius Cholorus ve Galerius’un bronz heykellerine aittir.
Alytarkhus Stoası: Yamaç Evlerle Kuretler Caddesi arasında Geç Helenistik devirde yapılmış, M.S. 440-441 yıllarında son şeklini almıştır. 50 m. uzunluğunda, 5 m. genişliğindedir. Güneyinde 10 adet dükkan ve kuzeyinde renkli mermerden sütun sırası yer alır. Taban döşemesi olarak yapılan mozaik panolar çok renkli ve geometrik desenlidir.
Oktogon: Kare planlı bir podium üzerine oturan sekizgen planlı, korint düzenli bir mezar anıtıdır. İskender’in generallerinden olan Mısır Kralı Ptolemaioslar ailesine mensup bir genç kız adına inşa edilmiştir. Kleopatra’nın kız kardeşi IV. Arsinae için yapıldığı söylenir.
Oktagon’un alt kısmındaki Podium kaplama bloklarının yola bakanları üzerinde M.S. 4. yy’da İmparator Valens, Valentinianus ve Gratianus’un Efeslilere yazdığı iki mektup yer alır.
Heroon: Efes’in efsanevi kurucusu için yapılan Androklos Anıtı ‘U’ planlı, dor düzenli bir altyapıya sahiptir. Alt yapı üzerinde İon düzenli alınlıklı bir anıt bulunmaktadır. Alınlıkta savaş sahneleri işlenmiştir.
Anıtın önünde Bizans Döneminde İmparator Justunianus M.S. 526-565 zamanında karşısındaki stoalarla beraber bir çeşme havuzu yapılmıştır.
Celcus Kütüphanesi : Yapı Konsül Gaius Julius Aquila tarafından babası Asya Genel Valisi Celcus Polamaeanus adına M.S. 117 yılında bir anıt mezar olarak yaptırılmıştır. Hem kütüphane, hem de mezar anıtı görevini üstlenmiştir. Kitap ruloları, yapı içerisinde, duvarlardaki nişlerde saklanıyordu. Cephesi 1970-1980 yılları arasında restore edilmiştir. Binanın ön cephesinde Celcus’un akıl, erdem, anlayış ve bilim özelliklerini sergileyen 4 kadın heykeli kopyaları bulunmaktadır.
Ticaret Agorası ve Güney Kapısı : Efes’in kurucusu Lysimakhos MÖ 3.yy’da kentin yerini değiştirdikten sonra Tetrogonos Agora ismi ile anılan ticaret agorasını eski yerleşme ve kutsal yol üzerine inşa ettirmişti. MÖ 1.yy sonlarında genişletilerek yeniden düzenlenen agora, dört yanı iki galerili, 112 m. uzunlukta stoalarla çevrili kare planlı ve kapalı bir meydan halini almıştır. Limana direkt olarak bağlantılı olan agoranın doğusu hariç diğer üç cephesinde anıtsal kapıları vardır. 7. yy’a kadar kullanılan Agorada; tapınaklar, çeşmeler, yazıtlar, tanrılara ve kahramanlara adanmış sunaklar, kahramanların ve kente hizmet etmiş kişilerin heykelleri ve anıtları vardı.
Augustus Döneminden biraz sonra inşa edilen Batı Kapısı İon düzenlidir. Limandan kent içine uzanan bulvar görünümlü caddenin doğu ucundadır. Yaklaşık olarak 17 m. genişlikte bir podium üzerine oturtulan anıtsal kapı Agoranın ana girişi olarak kabul edilir. Domitianus döneminde yan kısmı tadil edilmiş ve rampa ilave edilmiştir.
Mermer Cadde : Kütüphane meydanından tiyatroya kadar uzanan caddedir. Çeşitli devirlerde onarım görmüştür. Arabaların kullandığı caddede yayalar için yolun yanında yüksekçe bir platform yapılmıştır. Caddenin altında şehrin atık suyunu taşıyan gelişmiş bir kanalizasyon sistemi bulunmaktadır. Caddenin ortalarına doğru döşeme taşı üzerinde bulunan kazıma tekniğinde yapılmış bir kadın, sol ayak ve kalp figürlerinin aşk evindeki bir kadının reklamı olduğuna inanılır.
Büyük Tiyatro: Panayır Dağının güney eteklerinde yer alan tiyatro ilk olarak Helenistik Devirde inşa edilmiştir. Bu gün görülen kalıntılar M.S. 1. ve 2. yy aittir. 24.000 kişilik kapasiteyle antik dünyanın en büyük tiyatrosudur. Çok süslü ve 18 m. yüksekliğindeki üç katlı sahne binası tamamen yıkılmıştır. Oturma basamakları üç bölümlüdür.
Liman Caddesi (Arcadiane): Geç Helenistik devirde yapılmış, İmparator Arkadius (395-408) zamanında onarılmıştır. 528 m. uzunluğunda, 11 m. genişliğindedir. Bir tür tören caddesi olarak da kullanılan caddenin iki yanında galeriler ve dükkanlar bulunmaktaydı. Efes kentinin limana bağlantısını sağlıyordu. Geceleri aydınlatılan cadde üzerine kentin Hıristiyanlık Döneminde anıtlar yapılmıştır.
Tiyatro Gymnasionu : Efes’teki dört büyük gimnasiondan biridir. Güney kısmında 70×30 m. boyutlarında üç yanı portiklerle çevrili büyük bir palaestra vardır. Palaestranın kuzeyinde seyirci oturma yerleri vardır. Kare planlı yapının güney kısmında frigidarium, orta kısmında havuzlu tepidarium yer alır. Kuzey kısmında ortadaki büyük salon İmparator Salonu olarak kabul edilmektedir.
Liman Hamamı: Liman Caddesinin sonundaki büyük yapılar grubudur. Hamam, gymnasion ve palaestradan oluşmaktadır. Doğu batı ekseninde simetrik bir plana sahiptir. İmparator Domitianus döneminde yapımına başlanmış, 356 yılı depreminde kısmen yıkılmış ve onarılmıştır. Ön avlusunun doğu ve batı yanları yarı yuvarlak, mozaik döşeli stoalarla sınırlanmıştır.
Meryem Kilisesi: Olympieionun güney stoasının batıdaki bölümü içine Geç Antik Dönemde bir kilise kompleksi inşa edilmiştir. Doğudaki bölümü ise değişiklikler yapılarak saraya benzeyen bir bina haline getirilmiştir. Bazı iddialara göre Hz. Meryem adına inşa edilmiş ilk kilisedir. 431 yılında 3. Hristiyan Konsülü bu kilisede toplanmıştır.
Saray Yapısı, Stadyum Caddesi, Stadyum ve Gymnasion : Otoparkın doğu kısmında yer alan Bizans sarayı ve caddenin bir bölümü restore edilmiştir. Stadyum, antik devirde sportif oyunların ve yarışmaların yapıldığı yerdir. Geç Roma Çağında gladyatör oyunları da yapılmıştır. Stadyumun yanındaki gymnasion ise hamam-okul kompleksidir.
Artemis Tapınağı: Antik dünyanın mermerden inşa edilmiş ilk tapınağıdır. Büyüklüğü, 105 x 50 m. ve ön cephesi diğer Artemis (Ana Tanrıça) tapınakları gibi batıya dönüktür. Anadolu’da çok eski bir inanç biçiminin Ege Arkaik dönemindeki yansıması ve devamı olan Efes’li Aremis’in Tapınağı Antik çağın yedi harikasından biri olarak kabul edilmektedir. İngiliz demiryolu mühendisi J.T.Wood tarafından yedi yıl arandıktan sonra 1869 yılında bulunmuş ve kazılara başlanılmıştır. 1904 – 1905 yıllarında yine British Museum adına D.G.Hogorth, 1965 yılından sonra da Avusturya Arkeoloji Enstitüsü tarafından kazıları yapılmıştır.
Altında Myken dönemine kadar inen bazı anıtlar bulunan Artemis Tapınağı ilk kez M.Ö.6.yüzyılın ortalarında Kral Kroisos’un yardımıyla inşa edildi. Antik kaynaklardaki efsaneye göre adını ölümsüzleştirmek isteyen Herostratos adına biri tarafından M.Ö.356 yılında Büyük İskender’in doğduğu gece yakıldı. Mimar Paionios Demetrios ve Kheirokrates tarafından yeniden planlanıp yapılan Tapınak M.S. 263 yılında Goth’lar tarafından yağma edildi. 400 yılından sonra kült sona erdi. Tapınağa ait mimari elemanlar St. Jean Bazilikası gibi bazı yapıların inşaasında kullanıldı.
Yedi Uyuyanlar : Panayır Dağı eteklerinde Bizans Döneminde mezar kilisesi haline getirilmiş olan bu yer, Geç Roma imparatorlarından Decius zamanında (M.S. 249-251) putperestlerin zulmünden kaçan 7 Hıristiyan gencin sığındıkları ve 200 yıl uyuduktan sonra 2. Theodosius zamanında uyandıklarına inanılan (mezar anıtı) mağaradır. Burada iki kilise ile çok sayıda mezar bulunmaktadır. Kalıntılar M.S. 5-6. yy’a tarihlendirilir.
Ayasuluk Ören yeri Ve St. Jean Anıtı
Selçuk çevresinde bazı höyüklerden sonra Tunç Çağında Ayasuluk Tepesinde yerleşme olduğu bilinmektedir. Helenistik ve Roma devirlerinde Efes Ören yerinde gelişen kent Bizans Çağında yeniden Ayasuluk Tepesine gelmiştir. 1330 yılında Türkler tarafından alınan ve Aydınoğullarının merkezi olan Ayasuluk 16. yüzyıldan itibaren küçülmeye başlamıştır.
Ayasuluk Tepesinin zirvesinde yer alan Kale Bizans Çağında yapılmıştır. Ancak günümüzde görülen yapı ve surların çoğu Selçuklu ve Osmanlı Devirlerine aittir.
Ayasuluk Tepesinde yer alan St. Jean Bazilikası Bizans İmparatoru Büyük Jüstinien tarafından inşa ettirilmiştir. Döneminin en büyük yapılarından biri olan altı kubbeli kilisenin merkezi kısmında altta Hz. İsa’nın Havarilerinden St. Jean’ın mezarı bulunmaktadır.
Ayasuluk Tepesinin batı eteklerinde bir diğer önemli yapı olan İsa Bey Cami yer almaktadır. 1375 yılında Aydınoğullarından İsa Bey tarafından Şamlı Mimar Ali’ye inşa ettirilmiş olan Cami, açık avlusu ve plan özellikleri ile Türk Sanat Tarihinde önemli bir yapıdır.
