KURŞUNLU KÜLLİYESİ MATBAH-I ŞERİF (SIBYAN MEKTEBİ – KÜTÜPHANE ) – ODUNPAZARI – ESKİŞEHİR
Eskişehir il merkezinde Odunpazarı semtinde bulunan Kurşunlu Külliyesi; cami medrese, aşevi, imaret, sıbyan mektebi, iki han ve bir şadırvandan oluşan cami merkezli Klasik Dönem Osmanlı menzil külliyelerindendir. Külliyeyi oluşturan yapılardan yalnızca camide kitabe bulunmaktadır. Cami giriş kapısı üzerinde yer alan üç satırlık kitabeden külliyenin, H. 931 / M. 1525 yılına inşa edildiği anlaşılmaktadır.
Kitabenin Transkripsiyonu;
Kummilet hazihi’l-imaretü’l – mübareketü fi devleti meliki’l-asri ve’l-evan süleymanü’l-vakti ve’z-ze man dame mülkıhu muhalleden müceddeden sa’adebü bi-tevfikıllahi el-veziru müdebbiru mülkihi nasiru vasıfi’d-dehri azimü’l-asri Mevlana Mustafa Paşa Dame sa’duhu hasbeten lillahi’l-hamid ce cae tarihu min hayrin cedid.
Kitabenin Türkçesi:
Bu mübarek imareti, asrın ve zamanın meliki ve zamanın Süleyman’ın –ki hâkimiyeti ebedi olsun ve yenilensin- devletinden tamamlandı. Onun mülkünün müdebbiri, zamanın vasfedenin yardımcısı ve asrın ulusu, vezir efendimiz Mustafa Paşa, O’nu (Süleyman’ı) Hamid olan Allah’ın rızası için Allah’ın yardımıyla kutluladı ve tarihi hayr cedid’ten geldi…
Külliyede bulunan yapıların tamamı farklı dönemlerde gerçekleştirilen onarımlar ile günümüze ulaşmıştır. Bir Osmanlı dönemi menzil külliyesi olarak kurulan Kurşunlu külliyesinin aynı zamanda Mevlevilik tarikatının önemli merkezlerinden biri olduğu bilinmektedir.
Mevlevi âsitâneleri ile zaviyeleri arasında önemli bir farklılık bulunmaktadır. Âsitâne olarak isimlendirilen merkezler Mevlevi adap ve erkânının öğretildiği tarikata katılmak isteyenlerin gerekli eğitimlerinin verildiği bir yer olarak karşımıza çıkmaktadır. Anadolu’da kurulan âsitâneler merkez Âsitâne olan Konya’daki âsitâneye bağlı idiler. Âsitâne olarak kurulmuş olan Mevlevi dergâhlarının mimari kuruluş bakımından zaviyelerden farklılıklar gösterdiği görülür. Mimari açıdan ortaya çıkan en önemli farklılık âsitânelerde bir matbah bölümünün bulunmasıdır.
KÜLLİYEYİ OLUŞTURAN YAPILAR VE MATBAH-I ŞERİF
Kurşunlu külliyesinin avlusu içerisinde bulunan sıbyan mektebi olarak bilinen Matbahı Şerif yapısı caminin kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Külliyeyi oluşturan yapılardan kare planlı cami, külliyenin merkezinde yer almakta olup, tromp geçişli kubbe örtülüdür. Kuzey cephesinde kubbeli beş bölümlü bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Kuzeybatı köşesinde tek şerefeli minare yer alır. Cami üç yönden külliyeyi oluşturan diğer yapılar ile çevrelenmiştir. Külliyenin kuzey kanadını kuzey batıdan başlayarak, han, hanın güneyine yerleştirilen aşevi ile onun güneyinde küçük bir han yer alır. Aşeviyle ile küçük han arasında külliyenin batıda bulunan ana girişi bulunmaktadır. Kuzeybatı köşede bulunan büyük han dikdörtgen bir plana sahiptir. Han, ortada yer alan altı kare paye üzerine beşik tonoz örtülüdür. Kuzeyde bulunan giriş kapısı basık kemerlidir. Tüm duvarlar boyunca sekilerin bulunduğu yapıda, doğu ve batı duvarlarda simetrik bir düzen içerisinde yerleştirilmiş ocak nişleri bulunmaktadır. Hanın güneyine yerleştirilen aşevi kare planlı, pandantif geçişli kubbe örtülüdür. Batı cepheye yerleştirilen ocak bölümü cepheden taşkınlık yapmakta ve dikdörtgen bir plana sahiptir. Mekânın girişi doğu cephe ekseninde yer almaktadır. Aşevinin güneyinde bulunan küçük han, dikdörtgen bir plana sahiptir ve ön mekânlı hanlar grubunda yer almaktadır. Kuzey cephede bulunan giriş kapısının iki yanın da dikdörtgen planlı tonoz örtülü iki mekân bulunmaktadır. Ana mekânın üzeri beşik tonoz örtüye sahiptir. İmaret ile küçük han arasında külliyenin batı giriş kapısı yer almaktadır. Küçük hana bitişik ve külliyenin doğu kanadını oluşturan Tabhane bölümü, kare planlı kubbe örtülü dört birimden oluşmaktadır. İçerisinde ocak ve dolap nişleri bulunan mekânların girişi kuzey yönde yer almakta ve girişin önünde sundurmalı bir revak yer almaktadır. Tabhane nin batısında külliyenin güney giriş kapısı bulunmaktadır. Külliyenin doğu ve güney kanadını meydana getiren medrese L planlı bir düzenlemeye sahiptir. Ortada kare planlı kubbeli eyvanın iki yanına yerleştirilen hücre odaları dikdörtgen planlı, tonoz örtülüdür. Bu mekânların önünde uzanan sundurma çatılı revak günümüzde camekânlarla kapatılmıştır.
Matbah-ı şerif yapısı caminin kuzeydoğu köşesine yakın konumlandırılmıştır. Giriş bölümü, köşelerde L biçimli birer paye ve aralarına yerleştirilen birer sütuna oturan pandantifli kubbe ile örtülüdür. Kuzey cephede yer alan basık kemerli giriş kapısının batısında basık kemerli bir pencere yer alır. Ana mekân kare planlı ve kubbe örtülüdür. Doğu ve batı cephelerinde simetrik bir düzenlemeye sahip dikdörtgen ikişer pencere açıklığı mevcuttur. Ana mekânın güneyinde bulunan ocak bölümü, doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır ve ana mekâna sivri kemerli bir eyvan biçiminde bağlanır. Üzeri tonoz örtülü olan bölümün batısı, ortada yer alan dikdörtgen bir payeye atılan iki kemer ile iki bölüme ayrılmıştır. Batı bölümünün güney duvarında yuvarlak kemerli iki ocak nişi bulunmaktadır. Batısında bulunan basık kemerli kapı doğrudan dışarıya açılmaktadır.
Külliyeyi meydana getiren yapılardan cami, imaret, Tabhane ve medresede kesme taştan inşa edilmişken, büyük ve küçük handa moloz taş ve kesme taşın birlikte kullanıldığı görülür. Matbah bölümünde ise külliyedeki bütün yapılardan farklı olarak; üç sıra tuğla bir sıra kesme taştan oluşturulmuş düzenli almaşık tekniğin uygulandığı görülmektedir.
Külliyenin kuzeydoğu köşesine yakın konumda yerleştirilen ve bildirimizin konusunu oluşturan yapının inşa tarihi bilinmemekle birlikte yapı, içinde bulunduğu Kurşunlu külliyesi ile birlikte değerlendirilerek tarihlenmektedir. Külliyenin inşa tarihi ile ilgili günümüzde iki başvuru kaynağı bulunmaktadır. Bunlardan ilki; cami giriş kapısı üzerinde yer alan ve ebced hesabı ile 1525 tarihini veren dört satırlık Arapça kitabedir. İkinci kaynak olarak, bani Çoban Mustafa Paşanın Gebze’de inşa ettirdiği külliye ile ortak düzenlenmiş olan vakfiye kaydıdır. Bugüne kadar yapılan araştırmalarda külliyenin inşa tarihi ile ilgili farklı öneriler olmasına karşın, külliyenin Mustafa Paşa’nın Anadolu Beylerbeyliği yaptığı dönem içerisinde inşa edilmiştir.
Bugün külliyenin doğusunda bulunan matbah, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen bir plana sahiptir. Önünde köşelerde L biçimli payeler üzerine, ortada birer sütun üzerine oturan pandantif geçişli, sekizgen kasnaklı, kubbeli bir giriş bölümü bulunmaktadır. Yapının orta bölümüne güney cephenin kuzeydoğusuna yerleştirilen basık kemerli bir kapıdan geçilmektedir. Kapının batısında sivri kemer alınlıklı dikdörtgen bir pencere bulunur. Orta mekân, köşelerde yelpaze biçimli tromplu sekizgen kasnaklı kubbe ile örtülüdür. Bu bölümün güneyinde ana mekâna bir eyvan biçiminde sivri bir kemerle açılan ocak bölümü bulunmaktadır. Yanlarda tonoz örtülü olan bölümün ortası kubbe ile örtülü olup, kubbenin ortasında bir bacaya yer verilmiştir. Bu bölümün batı kısmı tonoz örtülüdür ve ocaklı bölüme iki yuvarlak kemerle bağlanmaktadır. Güney ve batı duvarında kemerli bir düzenlemeye sahip iki küçük ocak bulunmakta ve batı duvarında doğrudan dışarıya açılan dar bir kapı yer alır. Yapının orta bölümünün doğu ve batı cephelerinde simetrik bir düzenlemeye sahip dikdörtgen çerçeveli üzeri sivri kemer alınlıklı ikişer pencere bulunur.
Külliyedeki diğer yapılardan farklı olarak, yapıda üç sıra tuğla bir sıra kesme taştan düzenli almaşık teknik kullanılmıştır. Yapıda görülen süsleme unsuru, pencere alınlıklarında tuğlanın farklı biçimlerde yerleştirilmesi ile oluşturulan süslemeler ve yapının doğu cephesinde bulunan Bizans dönemine ait devşirme mimari bloklar üzerinde yer alan bezemelerdir.
Bildirimizin konusunu oluşturan yapının içinde bulunduğu Kurşunlu Külliyesinin bir Mevlevi Âsitanesi olduğuna ilişkin tespit edilen en eski kayıt; Mevlâna Müzesi Arşivi’nde bulunan ve 28 Eylül 1876 tarihli kayıttır. Bu vakfiye kaydına göre Eskişehir Mevlevihane’sinin 10 Zilkade 979/25 Mart 1572 yılından önce Gazi Melek Mustafa Paşa tarafından inşa edildiği belirtilmektedir. Başbakanlık Osmanlı arşivi kayıtlarında ise külliye ile ilgili en eski tarihli kayıt ise 1549-1550 yılarına aittir.
KAYNAK:
Eskişehir Kurşunlu Külliyesinde Bulunan Sıbyan Mektebi Olarak Bilinen Yapıdaki Mimari Değişimler ve Özgün İşlevi Hakkında Bir Deneme (Erol ALTINSAPAN / Abdullah DEVECİ / Ali GERENGİ )
